Tehnologija i tehnike
Radna atmosfera u pogonu za ručno duvano staklo, u centralnom delu slike stakloduvači Nešić Miodrag i Nikola Đurić, oko 1950. godine || Fond „Srpska fabrika stakla“, Zavičajni muzej Paraćin
Tehnologija i tehnike
dr Hristina Mikić
Početkom 19. veka, razvoj hemije, naročito pronalasci alkalija, omogućili su nove sastave staklenih smeša koje su davale daleko kvalitetnije staklo.1 Napredak nauke doveo je do toga da su u drugoj polovini XIX veka počele da se koriste prve kadne peći koje su davale veće količine stakla, bolje korišćenje energije i radile su bez prestanka. Menjala su se i tehnološka goriva – od drveta i uglja, preko gasa, mazuta i nafte, do električne energije. Posle Drugog svetskog rata, napredak tehnologije omogućio je veću automatizaciju spravljanja, topljenja, oblikovanja i hlađenja stakla. Ni naučna otkrića o staklu nisu zaostajala. U njima se tragalo za novim obicima staklarskog materijala i načinima njihove obrade.
Od njenog osnivanja 1907. godine do početka Drugog svetskog rata, staklo je u Srpskoj fabrici stakla izrađivano ručno i ručno-mašinski. Do prve polovine 1920-ih, glavno tehnološko gorivo (za topljenje smeše i odgrevanje mase) bilo je bukovo drvo, a onda se prešlo na ugalj tj. generatorski gas sa kojim se mogla postići veća temperatura u peći i samim tim bolji kvalitet stakla.
Fabrika je Drugi svetski rat dočekala sa jednom lončanom peći sa 12 lonaca (koja se koristila u fabrici od 1922),2 dve moderne kadne peći sa kojima je započela masovniju proizvodnju presovanog stakla,3 9 mašina za poliranje, 15 cajgova za šlifovanje i 11 cajgova za graviranje stakla, mašinama za giložiranje stakla, „Kiko“ mašinama za izradu stakla (boca, tegli i parfemskog stakla), „Wolf“ mašinom za preso-duvanje (finih bokala i flaša sa čepom za liker i vino), 2 prese, 2 uređaja za žigosanje čaša, kastnama za poliranje, sečenje i doterivanje stakla, i tri gasogeneratora.4 Sve do polovine 1950-ih dominantan način izrade proizvoda od stakla bila je ručna izrada.
Posle Drugog svetskog rata, u paraćinskoj fabrici proizvodnja stakla je osavremenjivana, a od 1950. godine najviše je razvijana automatska proizvodnja.
Automatizacija proizvodnje dovela je i do veće produktivnosti i masovnije proizvodnje pogotovu trgovačkog stakla i staklene ambalaže.
Predratni fabrički kapaciteti postali su „stari pogon“ za ručnu proizvodnju, i podignuti su novi pogoni za automatsku proizvodnju i metalske delatnosti (1950. i 1952), proizvodnju optičkog stakla (1982) i mašinsku proizvodnju trgovačkog stakla (1982). Istovremeno se sprovodila rekonstrukcija i reorganizacija fabričkog kompleksa sa ciljem da se uspostavi pravilan tehnološki proces proizvodnje. Od 1961. godine, kao nova tehnološka goriva postepeno su uvođeni mazut, butan-propan-gas i, na kraju, zemni gas (1985), a gasogeratori (sa ugljem) ugašeni su 1974. godine.
1. Videti više: Richet, P. (Ed.) (2021) Encyclopedia of Glass Science, Technology, History, and Culture, Wiley-American Ceramic Society.
2. Prva, starinska lončana peć sa 14 lonaca (sa pipnama) srušena je 1926. godine, pošto su sagrađene nova lončana peć i kadna peć. Videti više: Arhivski fond, Srpska fabrika stakla.
3. Prva kadna peć izgrađena je 1922. godine. Druga je podignuta 1925. godine i u njima se proizvodilo bezbojno i crno-zeleno staklo. U 1934. godini, jedna od ovih peći je porušena i izgrađena je nova i veća. Izveštaj UO Srpske fabrike stakla za 1923, 1926 i 1935. godinu, Fond „Srpska fabrika stakla“, Zavičajni muzej Paraćin.
4. Izvor: Arhivski fond, Srpska fabrika stakla; MTI – Fond 17 (48), Arhiv Jugoslavije.
Paraćinsko staklo: staklo sa dušom i tradicijom
Postoji verovanje da staklari duvanjem stakla unose svoju dušu u svaki predmet. Zbog toga se ručno duvano staklo često naziva „staklo sa dušom.“
Izrada stakla ručnim duvanjem u Srpskoj fabrici stakla održala se više od 100 godina i predstavlja najstariju tehniku izrade stakla u njoj. U Paraćinu danas živi oko 10-ak staklarskih majstora-čuvara paraćinske staklarske prakse. Prva faza ove tehnologije započinje pripremom i topljenjem staklarske mase na lončanim pećima koja traje 16 sati, a na njoj se izrađuju predmeti oko 8 sati.5 Njihov proces izrade odvija se u prostoru oko radnog dela staklarske peći u kojoj su lonci sa istopljenom staklenom masom. Taj prostor se naziva radilište i u njemu se obavljaju svi poslovi toplog oblikovanja predmeta duvanjem.6 Paraćinska radilišta uglavnom su imala od 8-9 radnika, u zavisnosti od složenosti predmeta koji se izrađuje. Oni se zovu brigada. Brigada je organizovana lančano i nju čine – 2 majstora staklara,7 2 pomoćnika,8 1 nabirač,9 1 bankar,10 1 kapslar11 i 1 nosač.12
5. U ovom procesu učestvuju: topar zadužen za praćenje temperature i vođenje procesa topljenja u svim fazama, i pomoćnik topara koji puni i prazni lonce za topljenje stakla.
6. Paraćinski staklari ovaj proces često nazivaju „formovanje“. Izvor: Mikić, H. (2022) Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0 (2021-2022) Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
7. Vodi računa o stanju u svojoj brigadi, učestvuje u najkomplikovanijim delovima izrade proizvoda od stakla, stara se o kvalitetu proizvodnje i ispunjenju norme.
(kristal)
Polanji
Irmler
(cilindar)
Hof-Bauer Jozef
(kristal)
Hudi Ivan
Blaha Franc
(presa)
Johan Hedl
Zobek
Jozef Blazi
(kristal)
Jozef Dimler
(kristal)
8. Pomoćnici staklara mogu imati različite nivoe kvalifikacija i zaduženja u zavisnosti od složenosti predmeta koji se izrađuje. Tako oni mogu biti zaduženi za duvanje određenih komada u kalup do izrade različitih delova proizvoda od stakla.
9. Nabira staklo za izradu proizvoda, najčešće za nožice i stolca.
10. Duva banke za proizvode od stakla i vodi računa o njihovom kvalitetu. Uobičajen naziv za ovo radno mesto je „bankar kugličar“.
11. Greje komade na breneru ili bubnju za dalju obradu.
12. Drži kalup za izradu proizvoda, odvaja izduvan komad od lule, nosi gotove proizvode na odgrevanje.
Skica radilišta na lončanim pećima i vođe brigada u Srpskoj fabrici stakla, Paraćin, 1922. god.
Proces teče tako što se na zagrejanu lulu nabira staklena masa iz lonca u peći, pravi se predforma predmeta (na koju se može nakupiti dodatna staklena masa u zavisnosti od veličine predmeta) i potom se duva u mehur koji majstor do konačne forme oblikuje slobodno, u kalupu ili kombinovanjem ove dve metode. Prilikom duvanja stakla, glavna alatka je staklarska lula – gvozdena cev (prečnika oko 1-3 cm i dužine oko 1-1,5 metara). Dužinom gornjeg dela, lula je obložena drvenom oblogom koja se zove „štilo“ i štiti staklareve ruke od velike toplote. Na gornjem kraju lule je pisak od mesinga (tzv. cajzla), pogodan za držanje uz usne tj. duvanje.
Staklarska lula se koristi tako što se njen donji deo kratko zagreva u peći, a zatim pažljivo uroni u lonac sa vrelom staklenom masom i lagano vrti dok se na njemu ne nakupi potrebna količina mase.
Masa stakla za jedan od najmanjih predmeta izrađenih pre Drugog svetskog rata u paraćinskoj fabrici stakla iznosila je 10 gr (čaše „Zlatko Heta“ od 20 ml), posle rata su to bile čaše (za saki) težine oko 40gr. Najveći proizvod od stakla bili su duvani sifon baloni oko 5 kg.
Paraćinsko staklarstvo zasniva se na intuitivnom nabiranju mase, gde se staklo nabira dok se ne zahvati dovoljno mase, za šta je potrebno imati talenat i radno iskustvo kako bi se uzela tačna količina sasvim bistre mase. Po nabiranju mase, laganim obrtanjem formira se valjak.
Za razliku od engleskog staklarstva, gde se valjak formira na metalnom stolu (a ceo proces naziva marvering), u paraćinskom staklarstvu se formiranje valjka uglavnom radi u vazduhu, bez dodirivanja sa bilo kakvim ravnim površinama.
Potom se lakim duvanjem od njega pravi oblik koji se zove banka. Nabrana na banku masa se okretanjem i laganim duvanjem, a uz pomoć vareha raspoređuje ravnomerno da bi zidovi staklenog predmeta bili iste debljine. U procesu oblikovanja predforme,13 staklar se služi silama gravitacije i centrifuge. Ako se masa drži tako da visi naniže, ona curi i dobija se izduženi oblik sa tanjim zidovima. Ako se tokom njihanja masa povremeno okreće naviše, predmet će imati deblje zidove i tanje dno.
Slobodnim duvanjem uz pomoć samo ručne snage majstora rađene su unikatne serije paraćinskog stakla tzv. slobodne forme. Stil ručnog duvanja zahteva izuzetno poznavanje stakla kao materijala i istančane veštine.
13. Oblikovanje predforme kroz ovaj proces staklari nazivaju „štelovanje“ staklene mase. Izvor: Mikić, H. (2022) Terensko istraživanje Paraćinskog stakla 1.0 (2021-2022), Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
Ovaj način izrade stakla počeo je da se praktikuje od sredine 60-ih godina XX veka uporedo sa posvećivanjem sve veće pažnje dizajnu proizvoda i umetnički oblikovanom staklu. Danas se u paraćinskoj fabrici čuva oko 30 pontila koji predstavljaju vredan naučno-tehnološki materijal i svedoče o praksama slobodnog duvanja stakla. Majstori za slobodno duvanje stakla su retki i imaju izuzetno razvijene staklarske veštine i smisao za oblikovanje. Najveći broj njih14 u svojoj karijeri radio je sa umetnicima koji su koristili fabričku infrastrukturu za svoje projekte,15 kao i na „Simpozijumu oblikovanja stakla“ čiji su organizatori bili Srpska fabrika stakla i Kulturno-prosvetna zajednica Paraćina.
Ručno duvanje stakla danas se praktikuje u fabrikama sa dugom tradicijom staklarstva koje su zadržale ručnu proizvodnju stakla ili kada je potrebno napraviti proizvode visoke vrednosti ili unikate.16 Uporedo se ovaj stil staklarstva razvija i kao umetnička disciplina, pa nije retkost da industrijski dizajneri stakla, kao i oni koji žele da svoje umetničke izraze iskažu kroz medijum stakla, poznaju tehnike slobodnog duvanja.
14. To su bili sledeći majstori: Milutin Milošević, Života Jovanović, Radomir Matić-Lajoš, Petar Manić, Stojan Krstić, Borko Ranđelović, Radvoje Đorđević, Đukić Radisav-Rače, Nešić Milorad – Šore, Rakić Milan – Trša, Milorad Petrović. Videti više: Simpozijum oblikovanja stakla, 1991. KPZ Paraćin & Srpska fabrika stakla; Mikić, H. (2022) Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0 (2021-2022), Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije; zbirka časopisa Naše staklo, 1955-1995.
15. Otvaranje fabrike ka umetnicima počelo je početkom 70-ih godina. Paraćinska fabrika je imala mogućnost da proces rada na lončanim pećima prilagodi potrebama umetničkih projekata. Tako su umetnici poput Ane Piksiades, Milorada Kneževića, Emilije Marodić (kasnije Varga), Jelene Popadić, Heinz Frisch-a, Veselka Zorića i drugih, u Srpskoj fabrici stakla sprovodili svoje eksperimentalne ideje u dela.
16. Kada se procenjuje vrednost ručno duvanog stakla, često se u obzir uzima koliko je alata korišćeno tokom njegove izrade.
PARAĆINSKO RUČNO DUVANO STAKLO U KALUPU
Paraćinsko ručno duvano staklo u kalupu izrađuje se na sličan način, s tim što se predforma najpre zatvori u pripremljen kalup. Kod manjih predmeta (posebno geometrijskih oblika) staklena masa se u kalup postavlja odozgo. Kod većih predmeta, kalup se otvara i zatvara.
Početkom XX veka, proces otvaranja i zatvaranja kalupa je automatizovan i većina fabrika je zbog povećanja produktivnosti automatizovala svoju proizvodnju. Posebnost Paraćinskog staklarstva ogleda se u visokom stepenu ručne izrade stakla, čak i u kalupu.
Po zatvaranju kalupa, majstor počinje da duva u lulu koju mora da vrti, da bi se masa ravnomerno rasporedila po kalupu.17 U zavisnosti od složenosti i veličine predmeta koji se izrađuje, drveni ili metalni kalup može biti jednodelni ili iz više delova koji se sklapaju.
Kod ručno duvanog stakla, drveni kalupi se koriste za oblikovanje forme predmeta, a metalni kada predmet ima određenu teksturu, oštre ivice, kao i za predmete sa tačnim merama (npr. za ugostiteljstvo).
Kada se završi, kalup se otvara i vrši se skidanje predmeta sa lule. Ukoliko je neophodna dorada, predmet se ponovo zagreva u peći dok se ne izvede konačna forma. Prilikom oblikovanja predmeta i izrade detalja koriste se: punčar – komad(i) drveta kojim se oblikuje postolje, telo i drugi delovi staklenog predmeta; pinceta – koja služi za oblikovanje finih detalja na staklu kao što je grlić bokala, noga čaše i slično; staklarske makaze – za odsecanje staklene mase (dijamantske) ili za pravljenje linearnih rezova na vrhovima predmeta (ravne makaze) ili širenje predmeta.
17. Kod paraćinskog staklarstva, prilikom duvanja geometrijskih oblika predmet se povlači gore-dole u metalnom kalupu, kako bi zadobio ugaone oblike.
Završnu fazu predstavlja nošenje predmeta u peć za odgrevanje,18 nakon čega se odseca višak stakla (u vidu „kape“) na gornjem delu i drvetom predje u krug da bi otpao. Ovakav način završetka naziva se hladno sečenje i nakon toga se obod predmeta brusi.19 Pomenuti postupak završetka proizvoda karakterističan je za izradu kristalnih predmeta. Za razliku od njega, toplo sečenje obavlja se plamenom, pri čemu se nakon njega ivica predmeta zatapa kako bi postala glatka.20
Dugo vremena, Srpska fabrika stakla je kod ručno duvanog stakla primenjivala hladno sečenje oboda, podjednako i kod stakla za široku potrošnju i kod stakla za ugostiteljstvo.
Međutim, početkom 1970-ih godina u ugostiteljstvu počinju da se koriste mašine za pranje posuđa, što je dovodilo do krzanja šupljeg stakla i gubitka njegove vrednosti. Odgovarajući na ove potrebe, paraćinska fabrika prelazi na toplo zatapanje ivica u završnoj obradi ručno duvanog stakla.
Prema sačuvanoj evidenciji o proizvodnom asortimanu, paraćinska fabrika je na početku 30-ih godina XX veka izrađivala duvanjem u kalupu oko 300 artikala, a do početka Drugog svetskog rata više od 600.
18. U pećima za odgrevanje stakla sprovodi se proces njegovog hlađenja. Izjedvačava se temperatura površinskih i unutrašnjih slojeva stakla i nestaju sva naprezanja u njemu. Generacije radnika koje su u staklari radile od 80-ih godina, ove mašine zovu „templerice“.
19. Grubo brušenje odvija se na kasni – na koji teče blaga tečnost sa prahom peska za brušenje. Fino brušenje odvija se na finoj (vertikalnoj) traci. Za poliranje unutrašnjosti oboda pre Drugog svetskog rata korišćeno je lipovo drvo i pasta. Posle rata, poliranje unutrašnjosti oboda staklenih predmeta vrši se na keramičkom tocilu sa gumenim, plutanim i filcanim šajbnama.
20. Generacije radnika koji su radili u ručnom pogonu za staklo od 80-ih godina, ove mašine zovu „paljač“.
Ručno-mašinsko duvanje paraćinskog stakla
Ručno mašinsko duvanje stakla specifično je što, kombinovanjem dva kalupa (pretkalupa i kalupa), predformu daje jednostavnim presovanjem. Takva predforma je dobro izdefinisana, što značajno skraćuje i olakšava proces izrade predmeta. Ispresovana predforma se dalje, duvanjem u kalupu, izrađuje u završni oblik. Srpska fabrika stakla u Paraćinu je krajem 1920-ih godina imala „Kiko“ (za izradu boca i tegli, parfermskih flašica) i „Wolf“ mašinu (za izradu malih staklenih predmeta poput ukrasnih tegli, kao i finih bokala i flaši).21
Da bi istakle savremenost u proizvodnji fabrike su u svojim katalozima isticale da je u pitanju „bokal sa kuglom na dnu“ kako bi kupci znali da je proizvod proizveden pomoću mašine i sigurno bez greške u pogledu očekivanih standarda (koje ranija proizvodnja, zasnovana samo na ljudskom radu, često nije mogla da nudi masovno).22
Sa automatskim duvanjem stakla počelo se tokom 50-ih godina, kada su nabavljene dve mašine („Lynch“) sa fiderima za proizvodnju flaša i kada je otpočela proizvodnja trgovačko-presovanog stakla za domaćinstvo. Kasnije su one objedinjene sa novim mašinama L10 (za proizvodnju flaša), JMP (za proizvodnju tegli) i „Punch“ (za sitno ambalažno staklo). Automatska proizvodnja stakla obuhvatala je proizvodnju ambalaže, industrijsko-tehničkog stakla i u manjoj meri običnih čaša, tacni i činija.
21. Takve mašine su u svetu konstruisane u periodu 1880-1920. i bile su revolucionarne jer su od staklarstva koje je bilo drevni zanat napravile modernu, mehanizovanu industriju. Patentirane su u Americi i Evropi, nazivane imenima svojih konstruktora, i dalje razvijane sa novim pantentima. Tako je, na osnovu Abrogastovog patenta iz 1882. godine, J. Wolf u Nemačkoj dizajnirao svoju mašinu koju je verovatno imala i Srpska fabrika stakla. Videti više: Giegerich, W., Trier, W. (1969) Glass Machines, Belin: Springer, 124.
22. Za oznaku „sa kuglom na dnu” (mit Bodenkugel) videti, na primer, bokale u katalogu Sjedinjenih tvornica stakla A.D. Zagreb iz 1936. godine (modeli 884-884 ili 890-896) ili bokale i flaše u katalogu Srpske fabrike stakla iz 1930. godine (modeli 214, 216-219, 1040).
Presovano paraćinsko staklo
Presovanje stakla je među najstarijim tehnikama oblikovanja stakla i može biti ručno i mehaničko.23 Počelo je da se primenjuje u zapadno-evropskim fabrikama u prvoj polovini 19. veka i vrlo brzo je postalo popularno zbog visoke produktivnosti i konkuretnih cena tako napravljenog stakla.
U Srpskoj fabrici stakla presovanje stakla prošlo je kroz tri faze. Prvo su se presovali predmeti u manjem obimu nabiranjem stakla iz lončanih peći;24 drugu fazu predstavlja izgradnja kadnih peći 1922. i 1925. godine, kada se počinje sa masovnijom proizvodnjom presovanog stakla, a obim njegove proizvodnje proširuje izgradnjom nove kadne peći u 1934. godini (za izradu boci);25 treća faza nastupa sredinom 50-ih godina kada je kupljena automatska presa i proces presovanja stakla najvećim delom automatizovan.
Ručno presovanje se obavlja tako što se na kraju slegera nalazi šamotna kugla iz koje se nabira staklo iz peći i ono se izliva u kalup.26 Staklo iz kadne peći je deblje i grubljeg kvaliteta. Nabiranje se obavlja pontilom na čijem kraju je kugla od vatrostalnog materijala. Ručna presa se pritiska ljudskom snagom, preko ručice koja se nalazi na vrhu alata za presovanje. Pribor za presovanje stakla čine: kalup (koji oblikuje spoljašnjost predmeta), jezgro ili kern (koje oblikuje unutrašnjost predmeta), dno kalupa i prsten (koji se stavlja na gornju ivicu kalupa i određuje visinu predmeta).
Ispresovano staklo se iz kalupa vadi prevrtanjem ili otvaranjem kalupa, u zavisnosti od veličine predmeta i dna kalupa (da li je ono pokretno ili nije). Staklo se odnosi na poliranje27 i dalje hlađenje. Najčešći proizvodi koji su se radili ručnim presovanjem u paraćinskoj fabrici su slanici, činije za voće sa stopicom, piksle i činije za torte. Kasnije se presovanje obavljalo mehaničkim putem (pritisak obavlja mašina), dok se nabiranje stakla i njegovo izlivanje u kalupe i dalje izvodilo ručno.
Presovano paraćinsko staklo dorađivalo se sa ciljem da mu se poveća vrednost. Brušenje, kao dorada, se primenjuje od osnivanja fabrike, obično dna predmeta da bi se ono još bolje izdefinisalo i izravnalo. Brušenje dna se vršilo na kasni.28 Od dekorativnih dorada u paraćinskoj fabrici bili su zastupljeni poliranje plamenom, matiranje, pozlaćivanje i posrebrenje.
Prema sačuvanoj arhivskoj dokumentaciji Srpske fabrike stakla, u fabrici se oko 1930. godine presovanjem izrađivalo oko 60 artikala (flaša, tegli, ručnih lampi, čaša za vodu, vino i pivo, krigli, jedan model vaze, nekoliko tanjira sa stopom ili bez, i činija), a do početka Drugog svetskog rata više od 160.
23. Kod nas se često u muzejskim katalozima i stručnim radovima o staklu za presovano staklo koristi termin „liveno staklo“ najverovatnije što se prilikom inventarisanja predmeta od stakla ne poklanja velilka pažnja tehnologiji staklarstva. Metodom livenja stakla dobijaju se ravni predmeti i proizvodi od armiranog stakla i ona ne predstavlja sinonim za presovano staklo, kako se u našoj stručnoj javnosti često tretira.
24. Presovani predmeti iz lončanih peći podrazumevaju manje serije proizvoda i unikate i pojavljuju se pre Prvog svetskog rata.
25. U paraćinskoj fabrici koristile su se Simensove kadne peći bez pregrada. Po njihovom uvođenju sa uglja, kao čvrstog goriva, prešlo se na generatorski gas.
26. Brigada na kadnim pećima sastavljena je od 9-10 osoba u zavisnosti od složenosti proizvoda koji se izrađuje. Nju čine: majstor staklar – koji učestvuje u izradi proizvoda i stara se o radu brigade; pomoćnik majstora – presuje komade u kalupu; nabirač za nabiranje stakla za izradu nožica, stolca i ručki; nabirač na presi – presuje i rastače komade i nabira staklo za presvanje; bankar kugličar-duva banke za sve artikle; bankar na toplom sečenju – radi na mašini za toplo sečenje; kapslar – postavlja i povlači kalup sa prese.
27. Ovim terminom se označavaju sve aktivnosti kojima se sprovodi tanjenje šavova koje kalup ostavlja na staklu (plameno poliranje) ili glačanje drugih neravnina (npr. mehaničko brušenje dna).
28. Kasna je polukružni alat na kome teče blago tečnost sa prahom peska za brušenje. Na njoj se odvija grubo brušenje stakla.
Tehnike oblikovanja stakla
U svojoj više od jednog veka dugoj tradiciji, paraćinska fabrika primenjivala je različite tehnike oblikovanja stakla. Neke od najzastupljenijih su antika, valcovano staklo, krakle, ručno i hemijsko matiranje, opalno staklo, kristal i iberfang.
Antika
Antika pripada grupi tehnika obrade stakla koje neguju nesavršenosti u staklenoj masi. Kada je postignuta homogenost staklarske smeše, dizajneri i staklarski majstori počeli su da se vraćaju nesavršenostima i da ih uvode kao element dizajna. Najviše su se negovali mehurići. Mogu biti različitih oblika i dimenzija. U paraćinskoj fabrici primenjivala se tehnika izrade pulegozo stakla. Ono je prepuno mehurića različitih veličina koji se dobijaju dodavanjem sodinog bikarbonata ili drugih supstanci u rastop. Mehurići staklo čine manje prozirnim, a površina dobija nepravilnu teksturu. Tu tehniku je 1920-ih razvio Napoleone Martinuci (Martinuzzi) na ostrvu Murano,29 a ona je u Srpskoj fabrici stakla uvedena 1960-ih sa dolaskom profesionalih dizajnera.30
29. Videti više:
Corning Museum of Glass, Glass Dictionary Definition,
Bubble Glass from the Glass Encyclopedia.
30. Videti činiju 19040, i vaze 200019, 20020 i 20061: Katalog Srpske fabrike stakla, Paraćin, 1980.
Krakle
Ovaj izraz potiče od engleske reči crackle ili francuske craquelle što znači pucketanje. Efekat ispucalog leda tj. pukotine u staklu dobijaju se tako što se predforma predmeta naglo i na kratko umoči u hladnu vodu. Nakon toga se predforma ispucala po površini ponovo zagreva, oblikuje, i opet zagreva da bi se zagladile pukotine. Često se na oblikovani predmet dodaje još jedan sloj stakla, da bi nastale pukotine bile „uhvaćene“ unutar stakla. Umetnost kraklea se ogleda u tome što pukotine na staklu mogu biti različitih dužina i širina, i što se mogu krakelirati samo delovi predmeta. Krakle efekat na staklu (a ne u staklu) može se postići i bojenjem predmeta tzv. krakelir-listerom.31 Na osnovu raspoložive arhive Srpske fabrike stakla, vidi se da su 1980-ih u Paraćinu proizvođene veoma elegantne, krakle sferične vaze koje veoma lepo prelamaju svetlost, kao i vaze dekorisane krakelir-listerom, bole sa šoljicama za punč, čaše itd.
31. Videti više: Industrijsko staklarska škola (1964) Tehnologija stakla: za učenike industrijsko staklarske škole, Paraćin: Srpska fabrika stakla, 133-134.
Opalno staklo
Opalna stakla su prozirna stakla, koja zbog svog hemijskog sastava, ponovnim zagrevanjem postaju bela ili beličastih boja.32 Dobijaju se dodavanjem različitih sredstava za zamućivanje u staklenu smešu (najčešće jedinjenja fluora, fosfata, sulfata i hlorida) i procesom zagrevanja staklene mase dobija efekat mlečnog stakla. Srpska fabrika stakla je ovladala proizvodnjom opalnog stakla početkom 30-ih godina XX veka, kada je masovnije počela da proizvodi rasvetna tela. Posle Drugog svetskog rata nastavljena je proizvodnja opalnog stakla za rasvetu. Opal kugle su se proizvodile sa iberfang prevlakom, kako bi imale sjaj. Svoju intenzivniju primenu u trgovačkom staklu, opalno staklo doživljava tek početkom 70-ih godina, kada ono postaje polje eksperimentalnih umetničkih izraza Dimitrija Gvozdenovića i Aleksandra Portnoja. Izrada predmeta od opalnog stakla u Srpskoj fabrici stakla napuštena je već krajem 70-ih godina.
32. Videti više: Marson, P. (1949) Staklo i proizvodnja stakla, Beograd: Industrijska knjiga, 99.
Marmorizovano staklo
Marmorizovano staklo nastaje mešanjem mramornog praha sa staklom ili neprozirnih boja stakla. Kao dekorativna tehnika marmoriranje se sprovodi uz pomoć marmorir-listera. U Engleskoj je za ovo staklo korišćen naziv šlag ili malahit staklo, a u centraloj Evropi (Nemačka, Češka i Slovenija) najčešće se zove mermerizovano ili marmorizovano staklo. Ova tehnika je u paraćinsku fabriku došla iz Hrastnika zajedno sa modelima. Prema sačuvanoj arhivskoj građi, nešto više od 10 modela vaza za cveće bilo je u ponudi pod nazivom „mramorirane vaze“, koje su nakon Drugog svetskog rata prestale da se proizvode.
Pseudoporcelan
Ovu vrstu stakla karakteriše vatrostalnost (koja potiče od borosilikatnih jedinjenja) i sličnost sa finim porcelanom. Srpska fabrika stakla je pseudoporcelan počela da proizvodi početkom 50-ih godina. U sačuvanoj dokumentaciji fabrike, pseudoporcelan je u to vreme bio novitet u proizvodnji na presama, a drugim petogodišnjim planom razvoja fabrike (1957-1961) bila je predviđena proizvodnja od 900 tona pseudoporcelana godišnje. Ova vrsta proizvoda od stakla u tom periodu je već poznata u svetu, i veoma je bila tražena zbog svojih prednosti nad pravim porcelanom. Pseudoporcelan je jeftiniji od pravog porcelana, ima široku praktičnu primenu, vatrostalan je, boje su mu postojanije i izrazitije, a kako se proizvodi presovanjem, može se razviti širok asortiman proizvoda (raznih oblika i dorada) koji su otporniji na lom. Kriza upravjanja fabrikom, omela je ove ciljeve, tako da se sa proizvodnjom pseudoporcela prestalo negde u prvoj polovini 70-ih godina.
Kristal
Kristal je u Srpskoj fabrici stakla počeo da se proizvodi početkom 20-ih godina XX veka. Reč je o engleskom tipu proizvodnje kristala, gde se u staklenu smesu dodaje olovo oksid. Predratni kristal nije imao uspostavljen standard po pitanju olovnog oksida, pa se na osnovu specifičnih karakteristika nekih predmeta može videti da je reč o kristalnom staklu. Olovni kristal mekši je i lakši za obradu, a veći procenat olova daje mu viši sjaj. Krajem 60-ih godina XX veka uspostavljeni su međunarodni standardi za kristal sa različitim procentom olovo-oksida, od kada se ovakvo staklo grupiše u polukristalno ili kristalin, lako kristalno (24-29%) i teško kristalno staklo (sa 30% i više olovo-oksida). U predratnom periodu, neki od najpopluarnijih šlifovanih servisa izrađivani su u kristalu.
U posleratnom periodu, planom industrijalizacije SFR Jugoslavije, proizvodnja luksuznog stakla bila je planirana u Rogaškoj Slatini. U proizvodnom asortimanu paraćinske fabrike, od bezbojnog kristala rade se vaze već krajem 50-ih godina, ali je to godišnja proizvodnja od oko 200 tona kristala, zbog čega se Srpska fabrika stakla okreće razvoju majstorskih veština za izradu dvoslojnog kristala.
Kristalin
Kristalin se uvodi u proizvodnju sredinom 80-ih godina. Za razliku od punog olovnog kristalnog stakla, kristalin sadrži 5-10% olovo-oksida. U Srpskoj fabrici stakla od kristalina izrađivani su fini proizvodi čiji je dizajn trebalo testirati na tržištu. Ako bi tržište prihvatilo novi proizvod od polukristala, on bi dalje bio izrađivan od punog olovnog kristalnog stakla.
Najveći broj ideja za proizvode od kristalina razvila je Cvetanka Vukobratović i to su bile uglavnom vaze i činije sa poklopcem.
Iberfang
Iberfang kristal je dvoslojni kristal kod koga je unutrašnja strana predmeta od bezbojnog kristala, a spoljna u nekoj boji. Kod nas se ovaj termin koristi kao naziv za predmete od višeslojnog kristalnog stakla, iako je reč od tehnici izrade stakla u dva ili više sloja.
Od sredine 1960-ih, takvi predmeti su bili najatraktivniji deo proizvodnog programa Srpske fabrike stakla. Kao jedini proizvođač iberfanga u tadašnjoj Jugoslaviji, i jedan od malobrojnih u Evropi, fabrika ga je proizvodila u više od 1700 različitih modela i više od 4000 dezena koje je najviše izvozila.
Osim toga, fabrika je izrađivala do sredine 80-ih i predmete u tehnici unterfang, gde je unutrašnja strana predmeta u boji, a spoljašna od bezbojnog kristala.
Iberfang predmeti smatraju se velikim dometom staklarskog majstorstva zato što zahtevaju intenzivan rad u svim fazama proizvodnje – veštoj pripremi staklene mase, njenom oblikovanju, i doradi koja u stvari treba da otkrije i prikaže lepotu prelamanja svetlosti kroz takve predmete.
U istoriji Srpske fabrike stakla, primena iberfang tehnike se prvi put eksplicitno pojavljuje 1956. godine kao „überfang” prevlaka na opalnim kuglama (za sijalice), ali je sigurno da je ovom tehnikom paraćinska fabrika ovladala početkom 30-ih godina kada je omasovila proizvodnju opalnih rasvetlnih tela.
Sredinom 60-ih godina ova tehnika primenjuje se i u izradi predmeta od šupljeg stakala. Tada paraćinska fabrika počinje uveliko da nudi profesionalno oblikovane servise za vodu i vaze. Među prvim dizajnerima koji su se oprobali u kreiranju proizvoda od iberfang kristala, bila je Cvetanka Vukobratović.
U serijama nastalim tokom 80-ih, dvobojni kristal dizajnira zajedno sa Aleksandrom Portnojem. U Srpskoj fabrici stakla čuva se zasigurno najveća kolekcija izvornih oglednih uzoraka iberfang kristala na našim prostorima koja broji više od 1800 predmeta. Ona poseduje posebna svojstva od značaja za upoznavanje društvenog, kulturnog, tehničkog i ekonomskog razvoja staklarstva, dragocen je materijal za izučavanje promena u estetskim normama (kako u domaćim, tako i zapadno-evropskim okvirima), a posebno svedoči o znanju, veštinama i dekorativnim tehnikama u staklarstvu kod nas.
U paraćinskoj fabrici primenjivale su se dve tehnike izrade iberfang kristala. U prvoj fazi, kada je ona uvedena radilo se metodom umakanja u kalote sa bojama koje su prvo rađene ručno tehnikama duvanja, a krajem 60-ih prelazi se na njihovo presovanje. Počeci proizvodnje iberfang kristala zasnivali su se na tehnici „blic stakla“ (flashed glass) i karakterisao ih je tanak spoljašnji sloj koji se uglavnom ukrašavan plitkim graviranjem. Jedan takav proizvod nalazimo u katalogu Srpske fabrike stakla iz 1972. godine. Drugi metod izrade iberfanga u paraćinskoj fabrici krenuo je intenzivno da se primenjuje od sredine 70-ih godina. Reč je o izradi iberfanga tehnikom oblaganja, kada se novi sloj nanosi nabiranjem staklene mase u drugoj boji ili odgrevanjem presovanih kalota, što zavisi od oblika i vrste predmeta. Ako se radi duvanje u kalupu, prvi sloj se izduva do mehura i preseče da se bi se formirala kalota, u koju se spušta masa druge boje i izduvava. Ova dva metoda su se primenjivala sve do 2011. godine, kada je fabrika prestala da proizvodi iberfang kristal.
Posebnu zavalnost u izradi ovog teksta dugujem bivšim i sadašnjim radnicima Srpske fabrike stakla u Paraćinu, koji su mi kroz razgovor pomogli da proniknem u tajne paraćinskog staklarstva.
1. Videti više: Richet, P. (Ed.) (2021) Encyclopedia of Glass Science, Technology, History, and Culture, Wiley-American Ceramic Society.
2. Prva, starinska lončana peć sa 14 lonaca (sa pipnama) srušena je 1926. godine, pošto su sagrađene nova lončana peć i kadna peć. Videti više: Arhivski fond, Srpske fabrike stakla.
3. Prva kadna peć izgrađena je 1922. godine. Druga je podignuta 1925. godine i u njima se proizvodilo bezbojno i crno-zeleno staklo. U 1934. godini, jedna od ovih peći je porušena i izgrađena je nova i veća. Izveštaj UO Srpske fabrike stakla za 1923, 1926 i 1935. godinu, Fond „Srpska fabrika stakla“, Zavičajni muzej Paraćin.
4. Izvor: Arhivski fond, Srpska fabrika stakla; MTI – Fond 17, Arhiv Jugoslavije.
5. U ovom procesu učestvuju: topar zadužen za praćenje temperature i vođenje procesa topljenja u svim fazama, i pomoćnik topara koji puni i prazni lonce za topljenje stakla.
6. Paraćinski staklari ovaj proces često nazivaju „formovanje“. Izvor: Mikić, H. Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0 (2021-2022) Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
7. Vodi računa o stanju u svojoj brigadi, učestvuje u najkomplikovanijim delovima izrade proizvoda od stakla, stara se o kvalitetu proizvodnje i ispunjenju norme.
8. Pomoćnici staklara mogu imati različite nivoe kvalifikacija i zaduženja u zavisnosti od složenosti predmeta koji se izrađuje. Tako oni mogu biti zaduženi za duvanje određenih komada u kalup do izrade različitih delova proizvoda od stakla.
9. Nabira staklo za izradu proizvoda, najčešće za nožice i stolca.
10. Duva banke za proizvode od stakla i vodi računa o njihovom kvalitetu. Uobičajen naziv za ovo radno mesto je „bankar kugličar“.
11. Greje komade na breneru ili bubnju za dalju obradu.
12. Drži kalup za izradu proizvoda, odvaja izduvan komad od lule, nosi gotove proizvode na odgrevanje.
13. Oblikovanje predforme kroz ovaj proces staklari nazivaju „štelovanje“ staklene mase. Izvor: Mikić, H. Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0 (2021-2022), Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
14. To su bili sledeći majstori: Milutin Milošević, Života Jovanović, Radomir Matić-Lajoš, Petar Manić, Stojan Krstić, Borko Ranđelović, Radvoje Đorđević, Đukić Radisav-Rače, Nešić Milorad – Šore, Rakić Milan – Trša, Milorad Petrović. Videti više: Simpozijum oblikovanja stakla, 1991. KPZ Paraćin & Srpska fabrika stakla; Mikić, H. Terensko istraživanje paraćinskog stakla (2021-2022), Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije; zbirka časopisa Naše staklo, 1955-1995.
15. Otvaranje fabrike ka umetnicima počelo je početkom 70-ih godina. Paraćinska fabrika je imala mogućnost da proces rada na lončanim pećima prilagodi potrebama umetničkih projekata. Tako su umetnici poput Ane Piksiades, Milorada Kneževića, Emilije Marodić (kasnije Varga), Jelene Popadić, Veselka Zorića i drugih, u Srpskoj fabrici stakla sprovodili svoje eksperimentalne ideje u dela.
16. Kada se procenjuje vrednost ručno duvanog stakla, često se u obzir uzima koliko je alata korišćeno tokom njegove izrade.
17. Kod paraćinskog staklarstva, prilikom duvanja geometrijskih oblika predmet se povlači kroz metalni kalup gore-dole, kako bi zadobio ugaone oblike.
18. U pećima za odgrevanje stakla sprovodi se proces njegovog hlađenja. Izjedvačava se temperatura površinskih i unutrašnjih slojeva stakla i nestaju sva naprezanja u njemu. Generacije radnika koje su ustaklari radile od 80-ih godina, ove mašine zovu „templerice“.
19. Grubo brušenje odvija se na kasni – na koji teče blaga tečnost sa prahom peska za brušenje. Fino brušenje odvija se na finoj (vertikalnoj) traci. Za poliranje unutrašnjosti oboda pre Drugog svetskog rata korišćeno je lipovo drvo i pasta. Posle rata, poliranje unutrašnjosti oboda staklenih predmeta vrši se na keramičkom tocilu sa gumenim, plutanim i filcanim šajbnama.
20. Generacije radnika koji su radili u ručnom pogonu za staklo od 80-ih godina, ove mašine zovu „paljač“.
21. Takve mašine su u svetu konstruisane u periodu 1880-1920. i bile su revolucionarne jer su od staklarstva koje je bilo drevni zanat napravile modernu, mehanizovanu industriju. Patentirane su u Americi i Evropi, nazivane imenima svojih konstruktora, i dalje razvijane sa novim pantentima. Tako je, na osnovu Abrogastovog patenta iz 1882. godine, J. Wolf u Nemačkoj dizajnirao svoju mašinu koju je verovatno imala i Srpska fabrika stakla. Videti više: Giegerich, W., Trier, W. (1969) Glass Machines, Belin: Springer, 124
22. Za oznaku „sa kuglom na dnu” (mit Bodenkugel) videti, na primer, bokale u katalogu Sjedinjenih tvornica stakla A.D. Zagreb iz 1936. godine (modeli 884-884 ili 890-896) ili bokale i flaše u katalogu Srpske fabrike stakla iz 1930. godine (modeli 214, 216-219, 1040).
23. Kod nas se često u muzejskim katalozima za presovano staklo koristi termin „liveno staklo“ najverovatnije što se prilikom inventarisanja predmeta od stakla ne poklanja velilka pažnja tehnologiji staklarstva. Metodom livenja stakla dobijaju se ravni predmeti i proizvodi od armiranog stakla i ona ne predstavlja sinonim za presovano staklo, kako se u našoj stručnoj javnosti često tretira.
24. Presovanin predmeti iz lončanih peći podrazumevaju manje serije proizvoda i unikate i pojavljuju se pre Prvog svetskog rata.
25. U paraćinskoj fabrici koristile su se Simensove kadne peći bez pregrada. Po njihovom uvođenju sa uglja, kao čvrstog goriva, prešlo se na generatorski gas.
26. Brigada na kadnim pećima sastavljena je od 9-10 osoba u zavisnosti od složenosti proizvoda koji se izrađuje. Nju čine: majstor staklar – koji učestvuje u izradi proizvoda i stara se o radu brigade; pomoćnik majstora – presuje komade u kalupu; nabirač za nabiranje stakla za izradu nožica, stolca i ručki; nabirač na presi – presuje i rastače komade i nabira staklo za presvanje; bankar kugličar-duva banke za sve artikle; bankar na toplom sečenju – radi na mašini za toplo sečenje; kapslar – postavlja i povlači kalup sa prese.
27. Ovim terminom se označavaju sve aktivnosti kojima se sprovodi tanjenje šavova koje kalup ostavlja na staklu (plameno poliranje) ili glačanje drugih neravnina (npr. mehaničko brušenje dna).
28. Kasna je polukružni alat na kome teče blago tečnost sa prahom peska za brušenje. Na njoj se odvija grubo brušenje stakla.
29. Videti više: Corning Museum of Glass, Glass Dictionary Definition, Bubble Glass from the Glass Encyclopedia.
30. Videti činiju 19040, i vaze 200019, 20020 i 20061: Katalog Srpske fabrike stakla, Paraćin, 1980.
31. Videti više: Industrijsko staklarska škola (1964) Tehnologija stakla: za učenike industrijsko staklarske škole, Paraćin: Srpska fabrika stakla, 133-134.
32. Videti više: Marson, P. (1949) Staklo i proizvodnja stakla, Beograd: Industrijska knjiga, 99.