Umetnost i kreativnost u paraćinskom staklarstvu
Izložba radova sa Simpozijuma oblikovanja stakla tokom 90-ih u Beogradu || Fototeka, Zavičajni muzej Paraćin
Od umetnosti u industriji do kreativnog preduzetništva
dr Hristina Mikić
Dekorativna umeća
Staklarstvo je od najranijih perioda svog postojanja bilo oblast u kojoj su se preplitala tehnička, ekonomska i umetnička znanja i veštine. Na našim prostorima „majstori koji su dolazili u galžute iz drugih staklarskih područja (Italija, Bavarska, Češka) sa sobom su donosili široku lepezu oblika i ukrasnih motiva“1.
Nekada su se ovi kulturni izrazi prilagođavali lokalnoj sredini, a nekada su na osnovu njih nastajali novi. Sačuvani stakleni predmeti iz 19. veka nastali u domaćim staklarama, pokazuju da su oni bili ukrašavani raznim dekoracijama, najčešće tehnikom malanja na staklu i emajlom, potom graviranjem. Tu se posebno izdvajaju ecovanje i oslikavanje monograma na čašama kao popularan vid primenjene umetnosti toga doba, ali i potvrde društvene pozicije i moći naručioca ovakvih predmeta.
Iako se oskudevalo u kadrovima koji umetničkim radom mogu kreirati dodatu vrednost staklu, u prvoj fazi razvoja staklarstva, dekorisanjem stakla bavili su se umetnici i razne zanatlije koji su radili i sa drugim materijalima (drvo, metal), poput Jovana Dimovića iz Beograda. Pojavile su se i umetničke radionice za doradu i oplemenjivanje staklenih predmeta. U Beogradu je bila poznata radionica za graviranje stakla Adama Leovića koji je svoje radove izlagao i na svetskoj izložbi u Parizu 1889. godine.2
U Pomoravlje su različita umeća u staklu donosili Česi, dolazeći da rade u prvim domaćim staklarama. U to vreme, staklarski majstori su se sa svojim porodicama veoma često selili u druge krajeve po zatvaranju staklara u kojima su radili.
Staklarstvo i njegovo oplemenjivanje sporo se širilo zato što su se takva umeća smatrala poslovnom „tajnom“ koja se prenosila samo unutar porodice. Tako su češki majstori po zatvaranju staklare u Jagodini svoje „tajne zanata“ preneli i u Srpsku fabriku stakla u Paraćinu, gde su nastavili da rade.
Mali broj sačuvanih predmeta iz prve faze razvoja paraćinske fabrike ograničava za sada pronicanje u kreativni pristup staklarstvu tog vremena. Izvesno je da su ecovanje i graviranje bile zastupljene tehnike dekoracije stakala, da su se često radile po narudžbini, ali se ne može dati ocena u kojoj meri.
1. Rataj, J. (2022) Razvoj staklarstva u regionu Celja, Beograd: Creative Glass Forum.
2. Videti više: Anonim. (1900) Trgovinsko zanatlijski šematizam Kraljevine Srbije; Oglasnik, Beogradske opštinske novine, 1893.
Značajnije uvođenje likovnosti i dizajna u našoj industriji stakla dešava se početkom 20-ih godina prošlog veka usled razvoja kulture upotrebe stakla i njegove popularizacije kroz časopise i novine. Prate se najnoviji svetski trendovi ukrašavanja stakla, promovišu novi modeli i dezeni staklenog posuđa, radi se na uspostavljanju društvenih normi upotrebe stakla. Ukrupnjavanje staklarske industrije na području Kraljevine Jugoslavije, širenje asortimana proizvoda, njihova standardizacija, ali i raznolikost ukusa koje pokazuju kupci stakla, dovode do sve veće potrebe za kreativnim izrazima u staklu. Tako se umetničkim doradama stakla stvarala nova vrednost postojećim proizvodima i menjala njihova funkcija.
Paraćinska fabrika je izrađivala veliki broj takvih predmeta od duvanog stakla (npr. čaša stolovatih) koji svedoče kako je ona vodila racionalnu poslovnu politiku u cilju premošćavanja jaza između ekonomskih ciljeva i tržišne stvarnosti.
Izvod iz Kataloga Srpske fabrike stakla, 1937. godina || Zavičajni muzej Paraćin
Među prvim umetnicima koji su radili za jugoslovenske staklare bio je Hans Klajn iz Ljubljane, poznat pre svega po unikatima za staklaru u Rogaškoj Slatini za koju kreira seriju sa folklornim motivima.3 Zatim, tokom 30-ih godina prošlog veka u „Sjedinjenim tvornicama stakla“ nacrte za staklo izrađuje M. Abel-Fabijan,4 a dezene za dekoraciju Zlatko Heta.
Česta praksa kolektivnog rada na proizvodima industrije stakla stvarala je mnoge inovacije u dizajnu i dezenima koje se ne mogu pripisati samo pojedincima. Naime, sve do pojave industrije stakla, stakleno posuđe se izrađivalo u okviru umetničkih ili zanatskih radionica, i takvi proizvodi su uglavnom nosili autorski potpis svog stvaraoca.
Dizajn se pojavljuje u ovoj industriji u prvoj polovini 20. veka, ali prvo kao intuitivna aktivnost, a kasnije kao osmišljeni proces koji povezuje teoriju i praksu dizajna stakla.
3. Videti više: Ivančić-Lebar (2014) 210 let zasavskih steklarn, Zasavski muzej Trbovlje; Rataj, J. (2022) Razvoj staklarstva u regionu Celja, Beograd: Creative Glass Forum.
4. Rataj, J. (2022) Razvoj staklarstva u regionu Celja, Beograd: Creative Glass Forum.
Iz sačuvanog arhivskog fonda Srpske fabrike stakla može se videti da u međuratnom periodu dolazi do prožimanja stila staklenih predmeta (površinska obrada i izgled) i njihovog dizajna. U pogledu dekorativne dorade predmeta, paraćinska fabrika se veoma malo oslanjala na slikarske tehnike, a najviše na šlifovanje stakla.
Poslovna politika fabrike usmerena je na smanjivanje obima posla na doradi stakla po narudžbini. Potrebe kupaca podmiruju se kartom dezena koji se izvode različitim tehnikama (giloširanjem, graviranjem, šlifovanjem), a personalizicija proizvoda omogućena je kroz njihove forme i kompozicije.
Promene u dekoraciji paraćinskog stakla prate evropske trendove – sve veću zastupljenost tehnike šlifovanja koja omogućava složena prelamanja svetlosti u staklu.
S druge strane, u domenu dizajna stakla razmišljanja se kreću u pravcu uspostavljanja ergonomskih standarda. Pojavljuju se čaše zakrivljenih zidova koji prate oblik hvata ljudske ruke, radi se na stabilnosti bokala i boljem oblikovanju kljuna (njegovoj dubini); uvodi se rodna diferencijacija čaša stolovatih za fina pića, kod stakla za ugostiteljstvo razmišlja se o korisničkom iskustvu pri upotrebi stakla, jer stakleno posuđe sve više postaje deo kulture uživanja i dokolice; traže se rešenja za klizanje čaša koje nastaje usled vlažnosti rukohvata, nova dizajnerska rešenja oblika staklenog posuđa postaju odgovor na mnoge nedostatke tehnološkog postupka proizvodnje.
Izmedju dekoracije i dizajna: novi duh za staro staklo
Umjetnik u industriji potpuno je novi tip umjetnika.
Bernardo Bernardi, 1955.
Posle Drugog svetskog rata, intenzivno se radi na izgradnji zemlje i njenoj industrijalizaciji. Početkom 50-ih godina veliki značaj pridaje se integrisanju kreativnosti u industriju kroz afirmaciju dizajna i advertajzinga. Pojedini autori ističu da su u Zapadnoj Evropi ove oblasti prihvaćene zajedno sa finansijskom pomoći SAD u vidu Maršalovog plana, pa su se osim ekonomskih i vojnih ciljeva, prenosile i kulturne vrednosti i novi načini poslovanja, kao što su marketing i industrijski dizajn.5 Širenje dizajna u privredi krenulo je prvo u Hrvatskoj i Sloveniji, u vidu primenjene umetnosti u industriji i njegove početne faze karakteristične su po umetničkom oblikovanju proizvoda.6
Razvoj obrazovanja praćen osnivanjem akademija za primenjenu umetnost u Beogradu (1948) i Zagrebu (1948) u ovoj oblasti iako nije bilo direktno povezan sa industrijom, doprinosio je stvaranju nove klime u društvu i osnove za buduće dizajnere.
Ako hoćemo da prođemo na strano tržište moramo zadovoljiti već vladajuće estetske elemente.
Vojislav Stamenić, Borba, 1963.
U paraćinskoj fabrici zadržavaju se mnogi modeli i dezeni iz predratnog perioda, ali opčinjenost produktivnošću izrade stakla počinje da diktira šta, kako i u kojoj meri će se raditi na estetici proizvoda. Sredinom 50-ih godina fabrika posvećuje pažnju profesionalizaciji službe za dizajn i 1955. zapošljava prvog tehničkog crtača, Stanoja Matića iz Kruševca, a par godina kasnije još njih četvoro. Iste godine, kolektiv je odobrio otvaranje novog radnog mesta „umetnik“ na koje je zaposlen akademski slikar Vojislav Stamenić, prvi industrijski umetnik u fabrici. Osim umetničkog aspekta, njegova zaduženja su bila i industrijsko oblikovanje stakla.
5. Rajčetić, Z. Mitrović, V. (2017) 50 godina primenjenih umetnosti u Vojvodini. Novi Sad: Udruženje likovnih umetnika primenjenih umetnosti i dizajnera Vojvodine.
6. Furht, M. Keller, G. (1977) Razvoj i identitet dizajna u Jugoslaviji, Industrijsko oblikovanje, br. 37-38.
Sve do početka 60-ih godina XX veka unapređenje oblikovanja proizvoda ne ide lako. Ove poslove uz nadzor Stamenića rade majstori – graveri, dekorateri i stakloduvači. Fabrika je često u neposrednom dogovoru sa majstorima radila na unapređenju dekoracija i modela, a kasnije je raspisivala interne konkurse i jedan od prvih nalazimo već 1960. godine.7 Kako bi privukla visoko obrazovane kadrove za rad u industriji stakla, u 1961. godini kreće se sa programom stipendiranja studenata na fakultetima za mašinstvo, inženjerstvo, ekonomiju i primenjenu umetnost. Jedan od prvih stipendista fabrike je i vajar Veselko Zorić koji je još kao student pomagao fabrici, a po završetku studija dobio zaposlenje u njoj.
7. Videti više: Naše staklo, 1960.
Nastojanje fabrike da se posveti dizajnu, poklapa se sa opštim društvenim, ekonomskim i kulturnim kretanjima toga doba. Liberalizacija ekonomije podstakla je pitanja konkurentnosti proizvoda, pa su javne rasprave o ulozi industrijskog oblikovanja u privredi i kako ono može da je unapredi sve češće. Na našim prostorima, ustalio se termin industrijsko oblikovanje i on se često koristio kao sinonim za dizajn, iako se prvenstveno upotrebljavao za opisivanje estetizacije proizvodnje do kraja 60-ih godina XX veka.8 Nakon ovog perioda sve do kraja 80-ih godina XX veka, koristi se temin dizajn sa ciljem da se označe razne naučne i sistemski osmišljene metodologije ekonomskog, proizvodnog i funkcionalnog oblikovanja proizvoda.9
Uporedo sa ovim stvara se i institucionalna struktura za unapređenje dizajna i njegovo afrimisanje. Privreda komora Hrvatske osniva Centar za industrijsko oblikovanje (1963), pokreće se Bijenale industrijskog oblikovanja u Ljubljani (1969), osniva se Institut za industrijsko oblikovanje (1966), Zavod za ekonomiku domaćinstva Srbije počinje da radi (1960), a kasnije i njegov Centar za dizajn (1972). Borba protiv kiča i neukusa u industriji, vodi se na sve strane, a njena glavna sredstva su sjamovi, predavanja, izložbe, stručni časopisi, edukacije i savetodavna podrška kupcima i privredi.
Formiranje dizajn biroa u paraćinskoj fabrici bilo je delimično posledica ovih dešavanja u privredi, a najzaslužniji za njegovo osnivanje bio je Vojislav Stamenić. Njegova uloga je bila prosvetiteljska – pišući o oblikovanju stakla i razgovarajući sa upravom fabrike, sve više je nametao profesionalni dizajn stakla kao neminovnost kojoj i fabrika mora da se okrene.
Moramo im se nametnuti. Moramo dati koncepciju ovoj fabrici, koju nije imala za čitavih pedeset godina svog postojanja. Koncepciju koja će u trgovini, u izlozima odmah pasti u oči kupcima.
Vojislav Stamenić, Borba, 1963.
8. Videti više: Vukić, F. (2003) Od oblikovanja do dizajna, Zagreb: Meandar.
9. Videti više: Vukić, F. (2003) Od oblikovanja do dizajna, Zagreb: Meandar; Vukić, F. (2008) Modernizam u praksi, Zagreb: Meandar.
Dizajn biro: ka industrijskom oblikovanju stakla
Dizajn biro je oformljen 1967. godine, ali njegovi počeci datiraju uspostavljanjem ateljea za umetničko oblikovanje stakla tokom 1963. godine u kome su radili Vojislav Stamenić i Veselko Zorić.
U 1966. godini prodružuju im se Aleksandar Portnoj, Dimitrije Gvozdenović, Milorad Knežević i Borivoje Stojiljković. Zatim se 1969. godine, zapošljava Cvetanka Vukobratović, a Emilija Marodić radi u periodu od 1971-1975. godine (a nakon toga kao honorarni dizajner).
Tokom 80-ih godina, dizajn biro se širi i nova zaposlenja dobijaju Predrag Radaković (1982) i Vojislav Miletić (1989) koji se angažuju velikim delom na dizajnu ambalaže.10
Poslednju generaciju dizajnera koja je obeležila rad dizajn biroa čine Slavica Kostić-Rakočević i Zoran Jovanović, dizajneri keramike i stakla koji su se zaposlili 1999. godine. Oni su bili glavna podrška fabrici u oblikovanju proizvoda sve do gašenja dizajn biroa 2004. godine.
Srbobran Kilibarda koji je radio kao dekorater stakla angažuje se na oblikovanju proizvoda u poslednjem periodu rada pogona za ručno duvano staklo, kada dizajneri postaju definicitarni u fabrici.
Rad dizajn biroa prošao je kroz nekoliko faza. U prvoj evidentan je manjak razumevanja rukovodećeg kadra za ulogu dizajna u proizvodnji stakla i napori da se uspostave kompleksni odnosi sa drugim pogonima fabrike. Unapređenje dizajna proizvoda uglavnom je bio lični čin samih dizajnera, koji su na razne načine uspevali da ubede rukovodeći kadar u opravdanost neke proizvodnje. Linije proizvoda su se razvijale kao uzroci, promovisale na izložbama, pa tek onda postajale deo stalne proizvodnje.
10. Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0 (2021-2022), Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije; Arhivski fond, Srpska fabrika stakla.
O radu dizajnerskog biroa ima malo sačuvanih podataka, ali lične beleške dizajnera svedoče o toku dizajnerskog procesa u paraćinskoj fabrici. Pre svega, njega je odlikovao nedostatak strateškog pristupa dizajnu i balansiranje dizajnera između umetničkog oblikovanja stakla, njegove upotrebne vrednosti i ekonomske održivosti proizvodnih linija. U donošenju konačnih odluka, glavnu reč imao je sektor prodaje. Neki proizvodi su se odobravali intuitivno, na bazi dosadašnjeg iskustva u prodaji ili utisaka sa sajmova, drugi su bili podržani istraživanjima tržišta i anketama (npr. na Zagrebačkom velesajmu), a treći vid proizvodnje činile su narudžbine za unapred poznate kupce.
Podmetači za papir (slobodne forme) realizovani radovi Predraga Radakovića dizajnera Srpske fabrike stakla, 1993. godina II Fotografije: Zoran Purger, privatna arhiva
Značajnu potvrdu kvaliteta i afirmaciju novih pristupa u dizajnu stakla pružale su nagrade za dobar dizajn,11 plakete privrednih komora i sajmova, koje tokom 70-ih godina paraćinska fabrika dobija vrlo često. Međutim, razvoj funkcije dizajna biva ometen ekonomskom krizom tokom 80-ih godina, gde sve industrije, pa i paraćinska fabrika, posežu najvećim delom za proizvodnjom po narudžbini.
11. Nagrade za dobar dizajn dodeljivao je Dizajn centar iz Beograda. Nagrađeni proizvodi činili su bazu podataka Indeks dobrog dizajna, koji se promovisao kod potrošaća i proizvođača. Proizvodi sa ovom plaketom, u prodavnici su označavani nalepnicom i nuđeni u prodaji kao proizvodi koji se ističu visokim kvalitetom dizajna.
Realizovani radovi Slavice Kostić-Rakočević, dizajnerke Srpske fabrike stakla, 1999-2003. II privatna arhiva
Simpozijum oblikovanja stakla i oko njega
Simpozijum oblikovanja stakla nastao je kao izraz potrebe paraćinske fabrike za unapređenjem proizvodnje stakla. Ideja je bila da se pozovu strani i domaći umetnici koji bi mesec dana radili u fabričkim uslovima i razvijali slobodne forme za kasniji plasman na tržištu. Vizija umetnika je bila da fabrika krene sa malim serijama slobodnih formi i da to bude njena nova linija proizvoda. Uprava fabrike je podržala tu ideju, ali je imala drugačije motive – htela je da ovakvu kolekciju sačinjenu od radova poznatih učesnika koristi za brendiranje industrijske proizvodnje stakla i tako skrene pažnju domaće i međunarodne javnosti na paraćinsko staklo. Fabrika se tada sve aktivnije promovisala na međunarodnim sajmovima, a spoj kreativnih rešenja poznatih dizajnera i majstorstva trebali su da posluže kao potvrda kvaliteta i inovativnosti njenog rada.12
To je vreme kada se i dalje vode velike polemike oko primenjene umetnosti i dizajna u industriji. Iako je u javnosti vladao stav da naša industrija mora više da se okrene kreiranju dodate vrednosti proizvoda putem funkcionalnih i estetskih inovacija, jedan deo stručne javnosti je termin primenjene umetnosti koristio kao sinonim za „intervenciju umetnika u industriji“, dok je druga grupa stručnjaka predvođena prof. Fruhtom imala drugačije viđenje.
U današnjem obliku ovim terminom treba razumeti izradu i ukrašavanje predmeta za svakodnevnu upotrebu, pod uslovom da je postignut postupak ručno-zanatske proizvodnje i da je količina proizvoda u ograničenom, manjem broju [...] industrijski dizajn nije nikakav industrijski crtež, a još manje fenomen primenjenih umetnosti u industrijskoj eri [...]. Industrijski dizajn je delatnost koja pored opšteg tehničkog znanja traži i izvesne metode logičnog i analitičkog mišljenja u cilju rešavanja nekog problema. [...] dizajner treba da poznaje i probleme ekonomike, psihologije i plasmana.13
Prvi simpozijum održan je 1978. godine u Paraćinu i bio je međunarodnog karaktera, kao i naredna četiri (1979-1982. godine). Nakon toga je simpozijum postao prvo manifestacija jugoslovenskog karaktera, a kasnije su na njemu učestvovali domaći dizajneri.
Umetnički direktor simpozijuma bio je Aleksandar Portnoj, a u njegovom pokretanju učestvovao je i Pavel Halva poznati češki dizajner stakla koji je, po ugledu na druge međunarodne simpozijume stakla, uticao na oblikovanje njegove koncepcije i pružao stručnu podršku fabrici.14
Radovi na simpozijumu obuhvatali su slobodne forme i unikatne umetničke predmete. Ukupno je održano 8 simpozijuma – 1978, 1979, 1980, 1981, 1982, 1985, 1986. i 1991. godine. Prema postojećim izvorima, kolekcija Srpske fabrike stakla sadržala je 700 vrednih dela.15 Među poznatim umetnicima koji su gostovali u Paraćinu i fabrici ostavili svoje radove nalaze se: Tamara Aladin, Oliva Tokka, Pavel Hlava, Milan Handl, Emilija Varga, Svjetlana Plazonić Drizenko, Veselko Zorić, Makedonka Andonova, Tome Andrevski, Ezesebet Katona, Milorad Knežević, Ljubica Kočica, Anton Štern, Veronique Moonod, Bert Van Loo, Marvin Lipofsky, Vanda Besedjak, Marija Mesaroš, Ferdo Park, Marijal Gille, Branko Stajević, Đorđe Iijić, Lili Blumenau, Dane Pavelić, Srebrenka Bišćan, Dragan Drobnjak, Branka Regović, Mihael Štebih, Ljiljana Samodlaka, Saša Žižović, Slobodan Tomanović, Svertašek Bojana i dr.
12. Više: Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0 (2021-2022), Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
13. Fruht, M. (1986) Nesporazumi i dalje traju, Borba 6. 11. 1986.
Interesantno je da i danas postoje nesporazumi oko ova dva termina. Tako se često dešavaju situacije da domaći stručnjaci za staklo, ali i savremenu umetnost koriste ova dva termina kao sinonime, pa primenjene umetnike označavaju kao „primenjeni umetnici – dizajneri“, a u industrijskog proizvodnji stakla traže potvrde i elemente za valorizaciju ručno-zanatske proizvodnje stakla.
14. Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0 (2021-2022), Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
15. „150 godina staklarstva u Srbiji“ i Međunarodni simpozijum savremenog umetnički oblikovanog stakla – SFS Paraćin, Muzej primenjene umetnosti br. 1997-98/21.
Radovi sa prva tri simpozijuma delimično su katalogizovani, a delovi kolekcije su više puta javno izlagani po Srbiji (Kruševac, Zaječar, Ćuprija, Aranđelovac). Dve najveće izložbe na kojima je ona predstavljana bile su: Retrospektiva simpozijuma oblikovanja stakla 1978-1991. u Muzeju „25. maj“16, kao i u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu povodom proslave „150 godina staklarstva u Srbiji“.17
Sa ove vremenske distance, dometi simpozijuma mogu se sagledati iz različitih perspektiva. Prvo, simpozijum je bio pokušaj da se se uvedu inovacije u oblikovanju stakla. Pojedini stakloduvači koji su bili angažovani sećaju se i danas, kako su inovacije umetnika uticale na menjanje tradicionalnog pristupa duvanju stakla u paraćinskoj fabrici. Jedna od njih, koju rado spominju je uvlačenje vazduha prilikom formiranja stakla, kako bi se izvukla unutrašnja forma. Saradnja između umetnika i majstora je imala oblike participativnog inoviranja, gde su staklo duvači često po nacrtu dizajnera, zajednički istraživali nove vidove staklarstva. Iako je jezik često bio barijera u toj saradnji, otvorenost i srdačnost stakloduvača ju je brzo prevazilazila.
16. Izložba je održana u periodu decembar 1991-mart 1992. godine u Beogradu, komesar: Biljana Vukotić; autor izložbe Aleksandar Portnoj.
17. Izložba je održana u periodu decembar 1997-januar 1998. autorka izložbe: Biljana Vuković; komesar Sanja Vulešević.
Simpozijum je nudio bolju vidljivost Paraćina kroz povezivanje umetnosti i industrije i bogaćenje interkulturalnih relacija. Na kraju, doprineo je u određenoj meri i osnaživanju ljudskih resursa u paraćinskoj fabrici za izradu slobodnih formi. Ipak percepecija simpozijuma kao umetničke prakse mnogo je na višem nivou, čak i pomalo mitologizirana u odnosu na njegove stvarne domete u razvoju domaćeg dizajna stakla. Ovo iz razloga, što je za malu sredinu, poput Paraćina, dolazak poznatih dizajnera stakla, koji su bili deo nje na mesec dana, značio u simoličkom smislu, njen izlazak u svet.
Novi život paraćinskog stakla
Tradicija staklarstva i raznolikost kulturnih izraza koje Srpska fabrika stakla baštini, danas se mogu sagledavati kao značajni resursi za razvoj kreativnog preduzetništva. Oni daju osnov za novi život paraćinskog stakla na različite načine. Situirajući paraćinsko staklo u savremene prakse kreativnog preduzetništva, u 2020. godini pokrenut je eksperimentalni program Creative Glass LAB za njegovu revitalizaciju.
LAB funkcioniše kao platforma za otvorene inovacije, njihovo ko-kreiranje, promovisanje principa cirkularne ekonomije, kreativne reciklaže i redizajna predmeta od stakla. LAB je domaćin različitim umetnicima i dizajnerima koji zajedno sa lokalnom zajednicom učestvuju u eksperimentalnom pristupu revitalizaciji paraćinskog staklarstva, uvažavajući pricipe cirkularnosti stakla i staklarsku tradiciju.
Na prvoj laboratoriji koju su vodile Jovana Božović, Antea Arizanović i Sara Masnikosa, nastali su razni upotrebni predmeti inspirisani paraćinskom tradicijom staklarstva. One su istražujući stare kataloge i interesantnu istoriju staklarstva u Pomoravlju dale novo čitanje staklarske tradicije i njenih starih tehnika. U tome su im pomagali članovi lokalne zajednice i bivši radnici Srpske fabrike stakla. Namera im je bila da spoje kreativno preduzetništvo sa kulturnim nasleđem staklarstva i tako doprinesu njegovom očuvanju i održivom razvoju.
Uporedo sa njom, radi se na osveživanju memorije o paraćinskom staklu, čija je emotivna vrednost značajna u životu mnogih ljudi – od onih koji su te predmete dizajnirali, preko onih koji su ih stvarali, do onih koji su sentimentalno vezani za njih. Takve akivnosti rezultiraju vintage kolekcijama i pop-up intervencijama na paraćinskom staklu. U 2022. godini REMAKE studio osmislio je pop-up intervenciju „Paraćinska nostalgija“ na komadnom staklu kultnih kolekcija čaša za ugostiteljstvo koje su najvećim delom dizajnirale Cvetanka Vukobratović (tokom 80-ih godina prošlog veka) i Slavica Kostić-Rakočević (krajem 90-ih godina).
Paraćinsko staklo in vivo: spoj majstorstva i kreativnog preduzetništva
U 2022. godini eksperimentalni pristup zaštiti i revitalizaciji dalje se razvijao u pravcu spoja staklarskog majstorstva i kreativnog preduzetnišva. U okviru izložbe „Paraćinsko staklo: oblikovanje dušom i tradicijom“ kroz rad kreativaca i starih majstora nastali su novi eksperimenti u staklu. Ptice koje je dizjanirala Mina Miladinović (Koko daš) iščitao je kroz tradicionalno majstorsko pismo šlifovanja i graviranja, umetnik-graver Milan Stefanović.
U saradnji sa timom Instituta za kreativno preduzetništvo i inovacije, umetnici graveri Momčilo Stojiljković i Milan Stefanović kreirali su kolekciju uzoraka „Paraćinsko staklo 1930 – Osvežavanje memorije“ koja je satkana iz različitih skulptorskih ureza paraćinskog šlifa, kako bi ga sačuvali od zaborava i dali mu savremeni život. Vintage kolekcija broji oko 30 uzoraka inspirisanih šlifovanim motivima i gravurama koje su krasile paraćinsko staklo tokom 30-ih godina XX veka i bile svedočanstvo o evropskim dometima nacionalnog staklarstva kod nas.
1. Rataj, J. (2022) Razvoj staklarstva u regionu Celja, Beograd: Creative Glass Forum.
2. Videti više: Anonim. (1900) Trgovinsko zanatlijski šematizam Kraljevine Srbije; Beogradske opštinske novine, 1893.
3. Videti više: Ivančić-Lebar (2014) 210 let zasavskih steklarn, Zasavski muzej Trbovlje; Rataj, J. (2022) Razvoj staklarstva u regionu Celja, Beograd: Creative Glass Forum.
4. Rataj, J. (2022) Razvoj staklarstva u regionu Celja, Beograd: Creative Glass Forum.
5. Rajčetić, Z. Mitrović, V. (2017) 50 godina primenjenih umetnosti u Vojvodini. Novi Sad: Udruženje likovnih umetnika primenjenih umetnosti i dizajnera Vojvodine.
6. Furht, M. Keller, G. (1977) Razvoj i identitet dizajna u Jugoslaviji, Industrijsko oblikovanje, br. 37-38.
7. Videti više: Naše staklo, 1960.
8. Videti više: Vukić, F. (2003) Od oblikovanja do dizajna, Zagreb: Meandar.
9. Videti više: Vukić, F. (2003) Od oblikovanja do dizajna, Zagreb: Meandar; Vukić, F. (2008) Modernizam u praksi, Zagreb: Meandar.
10. Više: Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0 (2021-2022), Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
11. Nagrade za dobar dizajn dodeljivao je Dizajn centar iz Beograda. Nagrađeni proizvodi činili su bazu podataka Indeks dobrog dizajna, koji se promovisao kod potrošaća i proizvođača. Proizvodi sa ovom plaketom, u prodavnici su označavani nalepnicom i nuđeni u prodaji kao proizvodi koji se ističu visokim kvalitetom dizajna.
12. Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0 (2021-2022), Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
13. Fruht, M. (1986) Nesporazumi i dalje traju, Borba 6. 11. 1986. Interesantno je da i danas postoje nesporazumi oko ova dva termina. Tako se često dešavaju situacije da domaći stručnjaci za staklo, ali i savremenu umetnost koriste ova dva termina kao sinonime, pa primenjene umetnike označavaju kao „primenjeni umetnici – dizajneri“, a u industrijskog proizvodnji stakla traže potvrde i elemente za valorizaciju ručno-zanatske proizvodnje stakla.
14. Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0 (2021-2022), Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
15. Izložba je održana u periodu decembar 1991-mart 1992. godine u Beogradu, komesar: Biljana Vukotić; autor izložbe Aleksandar Portnoj.
16. Izložba je održana u periodu decembar 1997-januar 1998. autorka izložbe: Biljana Vuković; komesar Sanja Vulešević