Oplemenjivanje i dekoracija stakla
Biljana Đorđević, graverka Srpske fabrike stakle gravira čašu od iberfang kristala, 2021. godine
fotografija: Hristina Mikić
Oplemenjivanje i dekoracija stakla
dr Hristina Mikić
Pod oplemenjivanjem stakla podrazumeva se skup dekorativnih dorada nakon kojih proizvodi dobijaju svoj konačan izgled. Termin se najčešće koristi da bi se poslovi ukrašavanja proizvoda odvojili od drugih, nužnih poslova njihove dorade, poput odrezivanja „kape“ i obrade neravnih i oštrih ivica.
Do Drugog svetskog rata ovi poslovi obavljali su se u šlajfari.1 Nakon toga, formiran je kolektiv „Oplemenjivanje“ koji je radio na poslovima malanja (oslikavanja), šlifovanja, graviranja, ecovanja, giloširanja i poliranja oblikovanih proizvoda, a od 80-ih godina on je preimenovan u odeljenje „Dekoracije“. Ti poslovi najčešće su bili u funkciji ulepšavanja, a nekada i prikrivanja mana već oblikovanih proizvoda. U pogonima fabrike u kojima su proizvode izrađivale automatske mašine, one su ih i ukrašavale sito štampom, etiketiranjem, žigosanjem i sl.
1. Šlajfara je bila podeljena na više odeljenja: velika šlafara (sa 15 cajgova), šlajfara za dezene – gravernica (sa 12 cajgova), žigosara, moleraj, giložernica (sa 2 mašine za giloširanje) i kancelarija šlajfare.
Ecovanje
Ecovanje je najstariji način dekorisanja stakla u Srpskoj fabrici stakla koji se primenjuje od njenog osnivanja. Obavlja se pomoću hemijskog dejstva fluorovodonične kiseline u slučaju izrade šara i manjih slikovnih površina. Ukoliko se ecuje samo deo staklene površine, cela površina se prvo zaštiti slojem voska na koji kiselina ne deluje. Zatim se ručno urezuje željena šara, staklo se nosi na ecovanje i ispira se vodom. Ecovanjem su se dorađivale sve vrste stakla (finog, ambalažnog, medicinskog itd.).
U zavisnosti u kom su periodu bili izrađivani, proizvodi Srpske fabrike stakla bili su u najvećem broju slučajeva ecovani delimično u vidu dezena jednostavnih linija. Uglavnom su to bile čaše koje su se koristile u ugostiteljstvu sve do kraja 30-ih godina.
Tehnika ecovanja je korišćena i u izradi stakla za velike kupce, ili njihovu promociju (npr. čaše za domaću rakiju ecovane su žigom Vlade Mitića, vlasnika robne kuće „Mitić i brat“ u Beogradu). Predmeti koji se ređe susreću su čaše sa ecovanom krunom Kraljevine Jugoslavije, ili stilizovanim grbom Kraljevine Jugoslavije, koje je paraćinska fabrika prizvodila za posebne kupce.
Matiranje
Matiranje je tehnika koja se koristi za veće površine stakla. Pre rata, u Srpskoj fabrici stakla matiranje se sprovodilo mehaničkim putem, kao i praškovima za matiranje. Posle Drugog svetskog rata matiranje predmeta odvija se uz pomoć kiseline. Kod presovanog stakla matiranje se koristi kako bi se postigao efekat „ledenog stakla“2, najčešće na tacnama.
2. Videti više: Vorgić, D. (2022) Češko presovano staklo u ogledalu, Zrenjanin: Narodni muzej Zrenjanin
Giloširanje
Giloširanje je način ukrašavanja staklenih površina prepoznatljiv po geometrijskim šarama sačinjenim od preciznih tankih, apstraktnih i paralelnih linija različitih oblika. Giloširanje predstavlja produktivniji metod dorade stakla i radi se uz pomoć mašina za giloširanje.
Srpska fabrika stakla je imala 2 mašine za giloširanje od svog osnivanja 1907. godine do sredine 50-ih godina. U paraćinskoj fabrici, za giloširanje je korišćen vosak i kiselina sve do napuštanja ovog načina dekoracije.
Postupak se obavlja tako što se predmet umoči u kazan sa voskom, a po hlađenju voska stavlja u mašinu sa određenim brojem igala, gde se ocrtavanjem šare ista prenosi na čašu. Po vađenju iz mašine, predmet se na nekoliko minuta umoči u fluorovodoničnu kiselinu koja staklo nagriza samo tamo gde nema voska i na taj način se tvori dezen na staklu. Onda se predmet ispere, a vosak uklanja zagrevanjem.
Složenost giloš dezena zavisi od modela mašine tj. broja igala koje brazdaju vosak. Paraćinska fabrika je najkomplikovanju šaru izrađivala sa šest igala.
Prvi domaći gilošeri bili su Radomir Matić i Aleksandar Stefanović iz Glavice.3 Kasnije na giloširanju čaša počinju da rade i žene. Prema najstarijim sačuvanim podacima kadrovske službe iz 1920-ih, 2 žene zaposlene u Srpskoj fabrici stakla bile su gilošerke.4
Do kraja 20-ih godina, Paraćinsko staklo moglo je biti ukrašeno sa osam različitih „giloš dezena”, a od tada sa još 24 (ukupno 32). Neki giloš dezeni rađeni su samo za izvozna tržišta, neki isključivo za domaća. Giloširanje je često nuđeno i kao personalizovana dekoracija ili po narudžbini kupaca, poput čaše koja je pripadala Vojislavu D. Matiću iz sela Sikirica naručena 1939. godine, na kojoj su giloširani dezeni po narudžbini.
3. Arhivski fond, Srpska fabrika stakla
4. Arhivski fond, Srpska fabrika stakla
Posle Drugog svetskog rata, zadržano je samo 16 dezena, jer su novi vidovi dekoracije, poput malanja listerima i glancevima, a naročito transfer štampa na staklu, tadašnjim kupcima bili atraktivniji. Srpska fabrika stakla prestala je da koristi giloširanje sredinom 50-ih godina XX veka.
Šlifovanje
Šlifovanje predstavlja najinteresnantiji način ukrašavanja finog i ručno izrađenog stakla.
Paraćinska fabrika je pre Drugog svetskog rata bila najpoznatija fabrika u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Jugoslaviji) po šlifovanom staklu (velikim garniturama sa različitim komadnim staklom).
Počela je obimnije da ga proizvodi početkom 20-ih godina, kada je osvojena tehnologija izrade kristalnog stakla, a renesansu doživljava od 30-ih godina, kada fabriku preuzimaju braća Abel i ona počinje da posluje kao deo Sjedinjenih tvornica stakla d.d.
Šlifovanje je zapravo umetnost dubokog graviranja stakla. U paraćinskoj fabrici ono se unapređivalo po uticajem prakse koja je samo delimično dolazila iz Slovenije (Zagorje ob Savi), dok već početkom 30-ih godina šlajferi razvijaju svoj stil dubokog ureza poznat kao „Paraćinski šlif“. Zbog debljine stakla, najčešće se nanose dezeni sačinjeni od različitih kombinacija pravih linija. Prema sačuvanoj kadrovskoj evidenciji iz perioda pre Drugog svetskog rata, u paraćinskoj fabrici bilo je zaposleno 40-ak šlajfera, od čega 20-ak žena.5
5. Arhivski fond, Srpska fabrika stakla.
Urezivanje šlifova u staklo obavlja se pomoću mašina. One su u Srpskoj fabrici stakla najpre bile krajnje jednostavne i na nožni pogon, koji je omogućavao šlajferu da uz pomoć papučice menja brzinu kojom radi. Kasnije su se pojavile električne mašine – cajgovi.
U paraćinskoj fabrici do 70-ih godina točkovi na cajgu su bili napravljeni od karborunduma, a nakon toga se koriste dijamantske šajbne.6 Iako tvrd točak na staklu može praviti linije različitih profila, paraćinsko šlifovanje zasnovano je na ravnim, ovalnim ili okruglim urezima. Stakleni predmet koji se šlifuje vrednuje se po broju pojaseva i složenosti elemenata koje ih čine. Najveće majstorstvo zahteva šlifovanje zatvarača za boce, noga na čašama i drugih sitnih detalja.
Posebno majstorstvo zahteva šlifovanje višeslojnog „iberfanga“ gde se šlifuje u slojevima koji su debeli i do nekoliko milimetara, jer majstor mora dobro da sagleda debljinu i raspored bezbojnih i obojenih slojeva.7 Uobičajna praksa u većini staklara je da postoji podela rada u šlifovanju – svaki član brigade šlifuje samo jedan deo motiva i povezanost između članova brigade je visoka.
Posebnost paraćinskog šlifovanja ogleda se u poznavanju celokupnog procesa šlifovanja nekog dezena i članovi brigade mogu samostalno da rade na izradi celog dezena. Ta njihova sposobnost je oduvek bila veoma cenjena, naročito u evropskim okvirima.
6. Arhivski fond, Srpska fabrika stakla.
7. Mikić, H. Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0, (2021-2022) Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
Sekvence šlifovanja, Biljana Đorđević, graverka Srpske fabrike stakla || video montaža: Milica Tomić, video snimak: Filip Stefanović II juni 2021. godine
Poliranje
Poliranje je uklanjanje površinskih slojeva stakla i dobijanje sjajne površine. Ono se sve do početka 70-ih godina obavljalo mehaničkim putem uz pomoć lipovog drveta i peska za poliranje. To je karakteristični metod poliranja običnog stakla. Nakon toga, poliranje se radilo u polirnici hemijskim putem (uz pomoć fluorovodonične i sumporne kiseline), naročito na kristalu.8
Načini poliranja su se vremenom menjali i usavršavali. Najpre se radilo ručno, tako što se kristalni predmet uranjao u rastvor i potom ispirao, a od 1980-ih u Srpsku fabriku stakla uvedene su automatske mašine za poliranje kiselinom.
8. Mikić, H. Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0, (2021-2022) Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
Graviranje
Graviranje predstavlja još jednu od starijih tehnika oplemenjivanja stakla u Srpskoj fabrici stakla. Na početku rada paraćinske fabrike razvijalo se pod jakim uticajem češke škole (region Bohemia), a kasnije uticaji dolaze iz Mađarske (Tokod). Ipak ne sme se zanemariti činjenica da je već početkom 30-ih godina XX veka formirana prva generacija domaćih gravera. To su bili Slobodan Pavlović i Stojan Matić iz Glavice.9
Na poslovima graviranja radili su uglavnom muškarci, sve do kraja 30-ih, kada se pojavljuju, mada retko, i žene graverke.10 Posle Drugog svetskog rata rodna diferencijacija ovog zanimanja iščezava, i žene podjednako graviraju, kao i muškarci. Jedina razlika je što žene rade na manjim i lakšim predmetima od stakla.
Na dalji razvoj graviranja u paraćinskoj fabrici, najviše su uticali višemesečni krusevi obuke radnika u privredi i uvođenje električnih, a sredinom 60-ih godina, dijamantskih mašina „Diamant boart – Belgium“ koje su bile neophodne za graviranje višebojnog kristala – iberfanga.
9. Arhivski fond, Srpska fabrika stakla
10. Prema podacima iz arhivskog fonda Srpske fabrike stakla to je bila Jelena Hedl rođena u Sarajevu, a radila početkom 30-ih godina u paraćinskoj fabrici.
Sekvence graviranja u fazama || Milan Stefanović, graver umetnik, nekadašnji instruktor graviranja u Srpskoj fabrici stakla || video montaža: Milica Tomić, video snimak: Filip Stefanović II juni 2022. godine.
Graviranje stakla predstavlja visok stepen umetničkog izraza. Svaki dezen nastaje ponavljanjem kombinacije motiva, a svaki motiv se mora izgravirati tako da bude veran prethodnom u pogledu veličine i odnosa prema susednim motivima.11
Najčešći motivi na paraćinskom staklu su floralni, a šlifovi obli. Vrlo često se koristi finalna dorada – to su sitni detalji koji se nanose na staklo posle njegovog poliranja.
U fabričkoj proizvodnji, graver radi zajedno sa dizajnerom obično na određenom dezenu i njegovom prilagođavanju obliku čaše i tehnici. Onda se formiraju brigade koje u proseku broje od 4-5 osoba i gde vođa brigade na osnovu uzorka organizuje graviranje predmeta po fazama.
Najveće majstorstvo je zapravo slobodno graviranje gde graver sam osmišljava i kombinuje motive. Takvi graveri se zovu majstori slobodnjaci (ili graveri umetnici). Najčešće su radili na osmišljavanju novih dezena i nisu imali normu, kao i na obuci ostalih radnika.
U istoriji paraćinske fabrike neki od najpoznatijih gravera i graverki bili su Milošević Rade, Stojanović Bogdan, Stojković Momčilo, Anđelković Zoran (Belja), Živković Golub, Saša Petrović, Mišković Mirjana, Slobodanka Vidović, Simonović Gordana i Milan Stefanović.12
Reljefno graviranje ima najsloženiji proces i radi se samo na izrazito masivnim proizvodima čiji zidovi mogu istrpeti višeslojno dubljenje. Zato se često naziva i skulptorski rad u staklu.
11. Mikić, H. Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0, (2021-2022) Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
12. Mikić, H. Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0, (2021-2022) Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
Hladno i toplo malanje
Hladno i toplo malanje su tehnike oslikavanja stakla uljanim ili firnis bojama. Kod hladnog malanja, boja ne treba da se peče (već se samo suši), dok se kod toplog malanja boja peče radi postojanosti na većim temperaturama.
Jedan od popularnijih metoda malanja bilo je nanošenje plemenitih metala – oksida srebra i zlata, koji se nanose u vidu rastvora soli poput glanc-gold i glanc-srebro. Pre Drugog svetskog rata, paraćinska fabrika je koristila oslikavanje zlatom i srebrom na različitim čašama, posebno onim nastalim presovanjem. Od polovine 60-ih koristi se devetoprocentni glanc-gold, koji se nanosi četkom na ivice čaša, bokala, flaša i sl., ili na balon čaše, telo bokala/flaše u vidu fine linije koja pravi prsten.
Lister
Lister je toplo malanje stakla jedinjenjima soli teških metala, poput bakra i srebra. Na staklo se nanose četkicom, a zbog prisustva oksida metala, na staklu se javljaju određena obojenja. U paraćinskoj fabrici koristile su se soli srebra koje su bojile staklo tamno žutom bojom, soli bakra od kojih se dobijao rubin crveni lister, kao i soli zlata od kojih su se dobijali listeri purpurne i plave boje. Posle sušenja namaza, staklo se peče. Ova tehnika dekoracije stakla bila je jako popularna od početka 60-ih godina do kraja 70-ih godina. Sa povećanjem zdravstvne bezbednosti radnika, lister je izbačen iz proizvodnje, jer tokom nanošenja i isparavanja ispušta toksične supstance.
Krakelir-lister
13. Videti više: Industrijsko staklarska škola (1964) Tehnologija stakla: za učenike industrijsko staklarske škole, Paraćin: Srpska fabrika stakla, 133-134.
Marmoriranje
14. Videti više: Industrijsko staklarska škola (1964) Tehnologija stakla: za učenike industrijsko staklarske škole, Paraćin: Srpska fabrika stakla, 133-134.
Metalizacija
Visoki emajl (high enamel) se kod nas često, naročito u fabričkoj proizvodnji, zove metalizacija. To je postupak nanošenja tankog sloja metala, najčešće zlata, na staklenu površinu. Zlato se na staklo nanosi u vidu rastvora neke njegove soli i nakon toga peče. Metalizacija se u paraćinskoj fabrici pojavljuje kao metod dekoracije krajem 70-ih godina u vrlo malim (moglo bi se reći eksperimentalnim) serijama, a po specijalnim narudžbinama i tokom 80-ih godina.
Sito štampa
Sito štampa na staklu se u paraćinskoj fabrici obavljala na dva načina – mehanički i poluautomatski. Mehanička se radila za hotele visoke kategorije i preduzeća, na ručnoj mašini za sito štampu, dok se poluautomatska obavljala na mašini za etiketiranje i dekorisanje stakla koja je u Srpskoj fabici stakla radila od polovine 1950-ih godina.15 Međutim, uvidelo se da tadašnje tržište traži dekorisano staklo, pa se prešlo i na sito štampu raznih servisa, flaša, čaša, bokala i drugih predmeta.
Smatralo se da ručna dekoracija često može da bude nesimetrična i da se time smanjuje vrednost proizvoda. Zbog toga se insistiralo na preciznim dekoracijama sa kojima se podizala vrednost trgovačkom staklu.
Pre Drugog svetskog rata, sito štampa se radila u malim serijama i po narudžbini. Neretko su doradu radile male umetničke radionice koje su na postojeće proizvode Srpske fabrike stakla (kao i stakla iz uvoza) radile samo doradu graviranjem, transfer štampom ili oslikavanjem.16
Posle rata, prvi proizvodi trgovačkog stakla sa sito štampom su linija predmeta od pseudoporcelana.17 Početkom 60-ih godina sito štampa na staklu postaje najpopularniji vid dorade čaša za ugostiteljstvo i privredu, bilo za specifična pića ili kao korporativni poklon.
U Srpskoj fabrici stakla i danas se čuva vredan naučno-tehnološki materijal – mehanička mašina za sito štampu i oko 155 sita za štampu, nastalih u periodu 1950-1990. godine koji svedoče o razvoju tehnologije sito štampe u staklarstvu kod nas, ali i promenama u marketingu proizvoda prehrambene industrije i industrije pića.
15. Potrebu za ovakvim etiketiranjem i dekorisanjem imale su prehrambena, farmaceutska i parfemska industrija.
16. U Muzeju grada Beograda čuva se jedna čaša koja je urađena ovom tehnikom u Srpskoj fabrici stakla 1913. godine, kao korporativna čaša Dimitrija Janjića, vlasnika staklarko-porcelanske radnje koja je poslovala od 1900-1918. godine, inače redovnog kupca proizvoda paraćinske fabrike.
17. Pseudoporcelan se oslikavao i ručno, oksidom zlata. Prve serije šoljica za kafu od pseudo porcelana oslikana je ručno i sa ručnom doradom drške. Mašinska sito štampa na psudoporcelanu najčešće se radila na predmetima od belog psudoporcelana-dubokim činijama, posudama za supu i slično.
Preslikači
Preslikači kao način dekoracije podrazumevaju lepljenje gotovog preslikača na staklo. Preslikač je čvršći papir presvučen kolodijum filmom na koji je nanet emajl (sličan staklu). Kad se preslikač ovlaži, film sa emajlom se lako odvaja od papira i prstima prenosi na predmet. Tokom pečenja, kolodijum film sagori i ispari, a emajl na njemu se stapa sa predmetom – tako šara sa preslikača trajno ostaje na staklu.18
Ovaj vid dekoracije bio je vrlo popularan tokom 80-ih godina, naročito na mašinski proizvodenom staklu. Poslovna politika fabrike je bila takva, da je želela da masovno proizvodi jeftino staklo i nekoliko dobro prodavanih modela, ali da kroz dekoraciju preslikačima ovom staklu kreira veću cenu.
18. Mikić,H. Terensko istraživanje paraćinskog stakla, (2021-2022) Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
Posebnu zahvalnost za izradu ovog teksta dugujem bivšim i sadašnjim radnicima i radnicama Srpske fabrike stakla, koji su mi pomogli kroz razgovor da proniknem u tajne paraćinskog staklarstva.
1. Šlajfara je bila podeljena na više odeljenja: velika šlafara (sa 15 cajgova), šlajfara za dezene – gravernica (sa 12 cajgova), žigosara, moleraj, giložernica (sa 2 mašine za giloširanje) i kancelarija šlajfare.
2. Videti više: Vorgić, D. (2022) Češko presovano staklo u ogledalu, Zrenjanin: Narodni muzej Zrenjanin
3. Arhivski fond, Srpska fabrika stakla
4. Arhivski fond, Srpska fabrika stakla
5. Arhivski fond, Srpska fabrika stakla
6. Arhivski fond, Srpska fabrika stakla
7. Mikić, H.Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0, (2021-2022) Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
8. Mikić, H. Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0, (2021-2022) Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
9. Arhivski fond, Srpska fabrika stakla
10. Prema podacima iz arhivskog fonda Srpske fabrike stakla to je bila Jelena Hedl rođena u Sarajevu, a radila početkom 30-ih godina u paraćinskoj fabrici.
11. Mikić, H. Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0, (2021-2022) Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
12. Mikić, H. Terensko istraživanje paraćinskog stakla 1.0, (2021-2022) Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.
13. Videti više: Industrijsko staklarska škola (1964) Tehnologija stakla: za učenike industrijsko staklarske škole, Paraćin: Srpska fabrika stakla, 133-134.
14. Videti više: Industrijsko staklarska škola (1964) Tehnologija stakla: za učenike industrijsko staklarske škole, Paraćin: Srpska fabrika stakla, 133-134.
15. Potrebu za ovakvim etiketiranjem i dekorisanjem imale su prehrambena, farmaceutska i parfemska industrija.
16. U Muzeju grada Beograda čuva se jedna čaša koja je urađena ovom tehnikom u Srpskoj fabrici stakla 1913. godine, kao korporativna čaša Dimitrija Janjića, vlasnika staklarko-porcelanske radnje koja je poslovala od 1900-1918. godine, inače redovnog kupca proizvoda paraćinske fabrike.
17. Pseudoporcelan se oslikavao i ručno, oksidom zlata. Prve serije šoljica za kafu od pseudo porcelana oslikana je ručno i sa ručnom doradom drške. Mašinska sito štampa na psudoporcelanu najčešće se radila na predmetima od belog psudoporcelana- dubokim činijama, posudama za supu i slično.
18. Mikić, H. Terensko istraživanje Paraćinskog stakla 1.0, (2021-2022) Institut za kreativno preduzetništvo i inovacije.