Srpska fabrika stakla: 1907-1945.
Radnici Srpske fabrike stakla 1929. godine || Fototeka, Zavičajni muzej Paraćin
Srpska fabrika stakla: 1907-1945.
Rad sam da podignem fabriku stakla, koja će sa malim izuzetkom izrađivati sve vrste duvanog i presovanog stakla za kućevnu, kafansku i apotekarsku upotrebu, kao i stakla za osvetljenje. Ovo preduzeće vodiću pod imenom Srpska fabrika stakla.1
1. 27. januar 1906. godine, Ministarstvo narodne privrede II DA MNP 1906 (41) 12.
dr Hristina Mikić
Geografski položaj Pomoravlja uvek je definisao njegovu privredu. Blizina carskog puta, koji je vekovima povezivao Rimsko, Vizantijsko i Otomansko carstvo sa centralnim delom Evrope, bila je pogodna za razvoj trgovine, transporta, zanata, a kasnije i industrije.
Put je uvek donosio opasnosti, ali i inovacije i nova otkrića. U prvoj polovini 19. veka ovo područje bilo je poznato po trgovini koja je bila osnov razvoja koji je ovaj kraj doživeo u narednom periodu.
Prvi koraci ka industrijalizaciji privrede u Pomoravlju bili su mlinovi. Do sticanja nezavisnosti, vlasnici mlinova bili su Turci, ali je s vremenom mlinska proizvodnja prešla u ruke kneza Miloša. On je imao pravo prečeg dodeljivanja turskih mlinova, ali i davanja odobrenja za podizanje novih. Povremeno, osim kneza Miloša pravo vlasništva nad vodenicama mogle su dobiti i istaknute vojvode, pa je jedan takav mlin nastao i u Paraćinu, u vlasništvu Bogdana Đorđevića, poznatog kao Tatar Bogdan.
Za to vreme previše inovativni poduhvat bilo je i pokretanje prve industrije stakla u Pomoravlju (nadomak Jagodine), koja je izašla iz okvira kućne proizvodnje i staklarskih radionica.
2. Videti više: Mikić, H. (2022) Kreativne industrije i kulturno nasleđe: kreativnost inspirisana tradicijom staklarstva, Limes br. 1; Mikić, H., Radonjić-Živkov, E. (2021) Privreda Paraćina: od mlina do industrije, Paraćin: Zavičajni muzej Paraćin.
Neizvestan početak staklarstva
U Kneževini Srbiji je razvoj staklarstva započeo u Pomoravlju. Prvu fabriku stakla je osnovao političar i državnik Avram Petronijević. On je još kao mlad bio trgovački pomoćnik u Beču gde je razvio svoje trgovačke i preduzetničke sposobnosti. Njegov prvi veći preduzetnički poduhvat bila je staklara kod Jagodine, između sela Mišević i Belica.3 Petronijević je bio dobro upoznat sa dešavanjima u Turskoj i među prvima je rešio da pokrene industrijsku proizvodnju stakla.
Tokom 1843. godine podneo je molbu Državnom savetu da mu se odobre povlastice za podizanje fabrike stakla. Tražio je da ima monopol na proizvodnju ravnog i šupljeg stakla na 14 godina i da mu se omogući besplatna eksploatacija šume i sirovina za staklarsku proizvodnju.
Nakon tri godine rada na izgradnji ove fabrike, 1846. godine proizvedene su prve čaše koje su poklonjene knezu Aleksandru Karađorđeviću, povodom proslave Svetog Klimenta, a što su zabeležile Srbske novine.
3. Videti više: Popović R. (2012) Avram Petronijević (1791–1852), Beograd: Freska; Mikić, H., Radonjić-Živkov, E. (2021) Privreda Paraćina: od mlina do savremene industrije, Paraćin: Zavičajni muzej Paraćin.
Fabrika Avrama Petronijevića je imala dve peći za topljenje stakla i pretežno je proizvodila ravno staklo. Osim toga izrađivala je u manjoj meri boce, čaše, posude i čuturice. Prvi staklari koji su u njoj radili došli su iz Češke i Bavarske. Oni su često oboljevali, a nisu imali ni radnu disciplinu, pa se proizvodni proces odvijao u diskontinuitetu.
Kako je proizvodnja zahtevala veća ulaganja, Petronijević je počeo da se zadužuje, a potom se i uortačio ne bi li osigurao proizvodnju. Par godina kasnije, u 1852. godini Petronijević je umro.
Njegovi naslednici nisu uspeli da održe redovnu proizvodnju stakla i ona je prestala sa radom, tako da je fabriku na ime njenih dugova preuzela država. Bilo je nekoliko pokušaja da se toj fabrici nađe novi vlasnik, ali se u tome nije uspelo i ona je demontirana sredinom XIX veka.4
Iako su poslovne okolnosti za razvoj staklarstva bile povoljne, neuspeh fabrike Avrama Petronijevića dugo je obeshrabrivao druge preduzetnike. Ravno i šuplje staklo postajali su sve traženiji proizvodi na domaćem tržištu, a uvoz iz Austrougarske podmirivao je najvećim delom domaću tražnju.
4. Videti više: Obradović, M. (1975) Nastavak i razvoj industrije Pomoravlja do Drugog svetskog rata, Svetozarevo: Istorijski arhiv Svetozarevo.
Drugu fabriku stakla osnovao je Julije Bozitovac sa grupom čeških trgovaca i inženjera. U najopsežnijem istraživanju srpskih staklara koje su poslovale u 19. veku,5 zabeleženo je da je ovu fabriku svega par godina posle njenog osnivanja, 1882. godine, preuzeo jagodinski trgovac Nacko Janković i da je ona pod njegovom upravom poslovala skoro 20 godina.
Fabrika Nacka Jankovića je imala savremeniju tehnologiju, širi proizvodni asortiman, i bila je fokusirana na proizvodnju šupljeg stakla.6 Za svoja dostignuća u oblikovanju stakla, fabrika je dobila nagradu na Svetskoj izložbi u Parizu krajem 19. veka, što govori da je bila u rangu najboljih evropskih fabrika i po evropskim standarima.7
5. Izvor: Đurić, J. (1985) Staklo u Srbiji u XIX veku, Beograd: Muzej primenjene umetnosti.
6. Sačuvani predmeti u našim muzejima ukazuju na to da su najpoznatiji proizvodi ove staklare bili napravljeni od plavog presovanog stakla – bokali, činije za slatko i voće, bombonjere, kao i proizvodi od kristalnog stakla u nekoliko boja, gravirani i malovani.
7. Đurić, J. (1985) Staklo u Srbiji u XIX veku, Beograd: Muzej primenjene umetnosti.
I za dalji razvoj ove fabrike bio je neophodan veći kapital, koji očigledno ni kroz zaduživanje nije mogao da se obezbedi. To je uslovilo da fabrika Nacka Jankovića prestane sa radom 1904. godine. Prema istraživanju Nikole Vuča, državne povlastice koje su ovoj fabrici garantovale privilegovan položaj i deo njene opreme prodati su novim vlasnicima u Kostolcu, a deo kalupa i alata preuzela je Srpska fabrika stakla u Paraćinu koja je otvorena par godina kasnije, u 1908. godini.8
Početkom 20. veka, trgovci, naročito oni koji su se bavili prodajom stakla i porcelana, su naslućivali da dolazi izazovno vreme za trgovinu staklom, jer su trgovinski odnosi sa Austrougarskom postajali sve lošiji.
Nepovoljni trgovinski sporazumi i sporovi bili su na štetu Srbije pretvarajući je u izvoznika sirovina i uvoznika finalnih proizvoda. Tokom poslednje decenije 19. veka uvoz stakla iz Austrougarske monarhije je stalno rastao i 1905. godine dostigao je oko 85% od ukupno uvezenog stakla.
Zbog zaključivanja Ugovora o carinskom savezu između Kraljevine Srbije i Bugarske koji, iako je Astrougarska to tražila, nije raskinut, početkom 1906. godine počinje Srpsko-Austrougarski carinski rat. Tada u Kraljevini Srbije nije postojala nijedna fabrika šupljeg stakla što je, osim stvaranja zavisnosti domaće privrede, nepovoljno uticalo i na naš spoljnotrgovinski bilans.
8. Vučo, N. (1981) Razvoj industrije u Srbiji u XIX veku, Beograd: SANU
Srpska fabrika stakla: osnivanje i prve godine rada
Usled potrebe za staklom domaće proizvodnje (naročito ambalažnim), u moravskoj dolini, bogatoj sirovinama i obučenom radnom snagom, u Paraćinu otvorena je 1908. godine Srpska fabrika stakla. Njeni osnivači su bili Milivoje M. Popović, trgovac staklom, Ilija Antonović, trgovac gvožđem i Sava Savić, trgovac kožom i narodni poslanik.
Ideja za podizanje ove fabrike potekla je od Milivoja Popovića koji je skoro deceniju, kao jedan od najvećih trgovaca staklom na veliko, najbolje poznavao tržište stakla u Srbiji i šire...9
Srpska fabrika stakla u Paraćinu je podgnuta na mestu nekadašnjeg Minhovog industrijskog kompleksa koji je delimično nastradao u požaru 1904. godine. Iskorišćene su postojeće zgrade, dimnjak i parna centrala koji nisu bili uništeni.
Fabrika je protokolisana 2. aprila 1907. godine, upis prvog kola akcija oglašen je 27. aprila 1907. godine, a izdate su u oktobru iste godine.
9. Milivoje M. Popović je šegrtovanje u trgovini započeo kod svog daljeg rođaka Đorđa Aćimovića, poznatog trgovca na Savi. Ovu radnju Milivoje preuzima i nastavlja da je vodi samostalno. Imajući dobru preduzetničku intuiciju, Popović je u neprilikama poput carinskog rata sa Austrougarskom video prilike za razvoj domaće industrije stakla koje je želeo da iskoristi, tako dolazi na ideju na pokrene fabriku stakla.
Idejno rešenje fabričke celine bilo je po ugledu na češke fabrike stakla. Autor je bio dr Josif Kovačević, profesor tehničkog crtanja u Trgovačkoj školi Beogradske trgovačke omladine u Beogradu. Prema sećanjima staklarskih radnika koja su zabeležena pedesetih godina prošlog veka i postojećim izvorima profesor Kovačević je boravio u Češkoj, obilazio najmodernije fabrike radi sklapanja poslova i u hotelskim sobama skicirao kako izgledaju ta fabrička postrojenja.10 Na osnovu skica je napravio projekat za fabriku u Paraćinu.
10. Izvor: Paskuči, M. (1959) 50 godina Srpske fabrike stakla Paraćin, Paraćin: SFS; Lampe, J. and Jackson, M. (1982) Balkan Economic History 1550-1950. Bloomington: Indiana University Press.
Fabrika je počela da radi sa 350 radnika i jednom lončanom peći. Veći deo mašina, kalupa i radnika preuzet je iz jagodinske fabrike stakla koja je neposredno pre toga bila zatvorena, a određeni broj uvezen iz Češke. Kašnjenje uvoza zbog transporta, kao i jaka zima krajem 1907. godine bili su razlozi zašto je otvaranje fabrike prolongirano za juli 1908. godine.
Već u prvim godinama svog rada Srpska fabrika stakla je podmirivala oko 40% domaćih potreba za staklom.
Na njen razvoj su uticali sezonski karakter proizvodnje stakla i održavanje likvidnosti – svaki zastoj u prodaji stakla, lagerovanje stakla zbog zastoja u transportu (što je tada bio čest slučaj), bio je poslovni rizik i uticao na poslovanje fabrike.
Tako je 1909. godine izbio štrajk radnika zbog kašnjenja plata. Međutim, nasuprot ovoj činjenici mnogi izvori potvrđuju da je fabrika dobro poslovala.11 Ona je proizvodila ambalažno, ugostiteljsko staklo, rasvetna tela i čaše stolovate.
Prvi proizvodi Srpske fabrike stakla bile su tegle i čaše stolovate i ovaj asortiman mogao je da se kupi od avgusta 1908. godine u radnji Maksima Flajšera i Majera u Beogradu, jednoj od najpoznatijih za prodaju stakla.12
11. Vučo, N. (1981) Razvoj industrije u Srbiji u XIX veku, Beograd: SANU; Kostić, M. Građa o životu i radu beogradskih privrednika, preduzetnika, trgovca i bankara, 19-20. vek, memoarska građa, Istorijski arhiv grada Beograda.
12. Trgovinski glasnik, br. 190. 1908.
Kako je Milivoje Popović, jedan od trojice osnivača fabrike, bio i jedan od glavnih prodavaca stakla, njemu je objedinjavanje proizvodnje i prodaje omogućilo formiranje konkurentih cena, veće marže i bolje prodajne rezultate.
I danas se u Karađorđevoj 47 u Beogradu nalazi njegova kuća u čijem prizemlju su lokali u kojima su bile smeštene dve prodavnice – jedna za prodaju šupljeg stakla (gde se prodavalo i praćinsko staklo) i druga, za ravno staklo koje je nuđeno na veliko, za građevinsku industriju. Da je proizvodnja stakla bila namenjena poznatim kupcima pretežno na veliko, koji su očigledno ugovarali sa fabrikom direktno posao, govori i izostanak oglasa za prodaju staklarije koju je paraćinska fabrika proizvodila u tom periodu.
Ipak, energetska zavisnost od uglja, već posle nekoliko godina rada postala je ograničenje za širenje proizvodnje.
Popović je pokušao više puta da dođe do kredita kako bi realizovao investiciona ulaganja i odgovorio na povećanu tražnju za staklom, ali u tome nije uspeo. Zato je fabriku krajem 1911. godine preuzela Beogradska zadruga za međusobno pomaganje i štednju.13
13. Izveštaj o radu Beogradske zadruge za međusobno pomaganje i štednju u 1912. godini.
Na tu odluku nije uticao samo ekonomski potencijal industrije stakla u to vreme, već i privatno poznanstvo Milivoja Popovića i Luke Ćelovića, tadašnjeg predsednika Beogradske zadruge. Nakon preuzimanja, u 1911. godini finansira se izgradnja i dogradnja hidro-električne centrale koja daje motornu snagu za rad u fabrici i podiže još jedna peć za topljenje stakla. Nedugo zatim je izbio Prvi svetski rat usled koga fabrika ne samo da se nije razvijala, već je bila i oštećena. Beogradska zadruga je nakon rata uspela da na ime ratne odštete naplati samo oko 40% ukupne vrednosti štete.
Nakon ratnih razaranja u Prvom svetskom ratu
Posle rata, proizvodnja u Srpskoj fabrici stakla je obnavljana tokom nekoliko godina. Uporedo sa tim dešavali su se i novi društveni i politički procesi. Po stvaranju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca očekivao se veliki razvoj ekonomije, ali kako zakonodavstvo na ovim teritorijama nije bilo ujednačeno, uslovi za razvoj staklarstva nisu bili stabilni.
U mnogim oblastima zakoni su se često menjali, pa su se stara i nova zakonska rešenja uporedo primenjivala. Dva najznačajnija zakona koja su uticala na razvoj staklarstva bila su Carinske tarife za uvoz i izvoz stakla, kao i pokušaj da se trgovina uredi sistemskim zakonom i tako uspostavi državna trgovinska politika, u čemu se nije uspevalo. Te promene su uticale na razvoj industrije stakla.
Usled nedostatka i niskog kvaliteta domaće sirovine, veoma često se uvozio staklarski krš iz Češke i Austrije, a hemikalije iz Nemačke. Iz sačuvanih dokumenata iz tog perioda vidi se da su velike probleme pravile visoke carinske tarife, njihova primena i nedovoljno razrađena klasifikacija carinskih nomenklatura, pa su se staklarski proizvodi i repromaterijal često svrstavali od slučaja do slučaja, pretežno u carinske grupe sa višom stopom, iako nisu tu pripadali.
Iako je razvoj staklarske industrije bio uslovljeni sirovinama i energentima, on je podpomognut i carinskom zaštitom koja je kod šupljeg stakla bila 34%, a kod ravnog oko 50% od vrednosti robe.14
Interesantno je to da luksuzni proizvodi od stakla nikada nisu bili poseban predmet ekonomske politike, ali su ipak na tržišna kretanja ove robe uticale različite državne mere. Tako se, na primer, zbog zabrane uvoza luksuzne robe početkom 1920-ih, građanska klasa okreće ka proizvodima domaćih fabrika. Kasnije je uvoz liberalizovan, ali su carine bile visoke sve do početka 30-ih godina, što je stvorilo prostor za ukrupnjavanje kapitala u staklarskoj industriji i osvajanje nove tržišne niše – šupljeg stakla za domaćinstvo.
Fabrika je delimično obnovljena krajem septembra 1921. godine, puna proizvodnja je ponovo počela 1922. godine pokretanjem dve lončane peći sa 14 i 12 lonaca i sa oko 600 radnika. U 1922. godini izgrađena je prva kadna peć i počelo se sa masovnijom proizvodnjom presovanog stakla. Druga kadna peć podignuta je 1925. godine i u njoj se proizvodilo bezbojno i crno-zeleno staklo, a nekoliko godina kasnije (1934) još jedna lončana peć je zamenjena kadnom.
Tehnologija presovanog stakla je omogućavala veću i bržu proizvodnju, a dezeni koje su se dobijali preko kalupa imitirali su šlifolvanje stakla. Takvo staklo postajalo je sve popularnije na domaćem tržištu. Jedan od najpoznatijih proizvoda iz ovog perioda je svakako tableta za kolače koju je Srpska fabrika stakla pravila tokom narednih 80 godina.
14. Izveštaj o staklu, Beograd 08. 09. 1956. godine, Arhivski fond, Srpska fabrika stakla.
U to vreme u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca osim u paraćinskoj fabrici, staklo se proizvodilo u još 5 fabrika u konzorcijumu „Sjedinjene tvornice stakla“, Fabrici stakla u Daruvaru i Fabrici stakla Industrijske privredne zadruge u Zaječaru. Graviranjem i obradom stakla za ogledala i izloge bavilo se još 15 preduzeća među kojima najvažnija „Fabrika za ogledala i šlifovanje Šplihal i Jarolimek“ (Beograd), „Kopista, Dubski i Krstić“ (u Osjeku) i „Kristal“ u Mariboru.
Osvajanje tržišta Kraljevine Jugoslavije
Razvoj Srpske fabrike stakla su obeležili pokušaji da se proširi njena proizvodnja. Povlastica koju su imali vlasnici bližila se isteku, a postavljalo se i pitanje konkurentnosti proizvoda na jugoslovenskom tržištu (Kraljevine Jugoslavije), jer se širila konkurencija češkog stakla.15 Pre nego što su je Abelovi preuzeli, Srpska fabrika stakla bila je predstavnik „Sjedinjenih tvornica stakla“ u Beogradu.16
Krajem 1927. godine, uprava Beogradske zadruge odlučuje se na prodaju staklare Vilhelmu Abelu, industrijalcu koji je bio vlasnik najvećeg broja staklara u Sloveniji i Hrvatskoj.
Abel je bio inženjer i poticao je iz poznate preduzetničke porodice. Njegov otac je bio suvlasnik staklara u Austrougarskoj i Nemačkoj koji je krajem 19. veka došao u Hrastnik gde je preuzeo i počeo da vodi tamošnju staklaru. Uspeo je da svoj posao razgrana na prostoru Slovenije i Hrvatske.
Vilhelm Abel je zajedno sa svojim bratom Rikardom koji je završio trgovačku školu preuzeo od oca upravljanje fabrikama stakla na teritoriji Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije i na teritoriji Jugoslavije. Njihova kompanija je najpre poslovala pod imenom „Viljem Abel i naslednici“ i bila je u suvlasničkim odnosima sa različitim ortacima, a 1922. je prerasla u „Sjedinjene tvornice stakla dd“ sa sedištem u Zagrebu i većinskim vlasništvom braće Abel i njihovog zeta Adolfa Korbica.
15. Povlastice koje su odobrene Milivoju M. Popoviću za podizanje fabrike trajale su 10 godina, ali zbog ratnih dešavanja fabrika ih nije koristila, jer nije radila. U 1921. godini, Beogradska zadruga podnosi zahtev da joj se povlastice produže za onaj period koji nisu korišćene. Tako fabrika stakla nastavlja da posluje kao povlašćeno preduzeće do 1927. godine.
16. Iako se u domaćoj literaturi često navodi kako su staklare u vlasništvu braće Abel bile konkurencija paraćinskoj fabrici, dopis koji je Luka Ćelović uputio ministarstvu industrije pokazuje da je Srpska fabrika stakla par godina pre formalnog pripajanja Sjedinjenim tvornicama stakla, bila njihov ovlašćeni predstavnik u Srbiji. Videti: AJ Fond 65 (748).
Braća Abel su „Srpsku fabriku stakla“ u Paraćinu preuzela 1. maja 1928., a već sledeće godine su postali vlasnici skoro svih staklara u Kraljevini Jugoslaviji (Hrastnik, Straža, Zagorje, Rogaška Slatina, Daruvar, Sisak).17 Jedina važna staklara koju nisu imali bila je u ona u Pančevu. Ova fabrika je bila u većinskom vlasništvu francuskog kapitala i proizvodila je ravno staklo.
Vilhelm Abel je imao ozbiljnu preduzetničku viziju za osvajanje jugoslovenskog tržišta i proizvodnju skoro svih vrsta stakla u svojim fabrikama, a njegovu nameru su dodatno podsticala ograničenja na izvoz stakla koja je država nametala kroz razne protekcionističke mere. Da mu tu viziju ne bi ometao najveći konkurent – fabrika stakla u Pančevu – on je sa njenom upravom napravio usmeni dogovor o podeli tržišta. Zato Sjedinjene tvornice stakla nikada nisu razvile proizvodnju ravnog stakla, iako je ono 1920-ih i 1930-ih bilo veoma unosan posao, dok, s druge strane, pančevačka fabrika nije širila svoj proizvodni asortiman na šuplje staklo.
17. Prema nekim sačuvanim izvorima Srpska fabrika stakla je i par godina pre formalnog pripajanja Sjedinjenim tvornicama stakla, bila njihov ovlašćeni predstavnik u Srbiji. Videti: AJ Fond 65 (748).
U Sjedinjenim tvornicama stakla proizvodnja je razvijana tako da svaka fabrika ima svoje glavne proizvode i određenu ulogu u konzorcijumu. Konzorcijum je zapošljavao oko 4000 radnika i 120 službenika,18 a Srpska fabrika stakla je bila najveća i po broju zaposlenih i po obimu proizvodnje.
Ona je osiguravala monopolski položaj na tržištima Dunavske, Moravske i Vardarske banovine. Često je bila zadužena i za razvoj eksperimentalne proizvodnje stakla. Imala je sopstvenu upravu i određeni stepen nezavisnosti, za razliku od drugih fabrika koje su poslovale pod firmom „Sjedinjene tvornice“.
Fabrika u Hrastniku je bila zadužena za razvoj modela, dizajn i izradu kalupa, kao i polu-automatsku proizvodnju sitnog ambalažnog stakla. Staklara u Rogaškoj Slatini je proizvodila kristalne i luksuzne proizvode za strana tržišta i već je 1930. bila prisutna na američkom tržištu. Druge, manje fabrike su bile profitabilne uglavnom zahvaljujući specijalizaciji za određenu vrstu stakla. Takva je bila fabrika u Straži za zeleno šuplje staklo – svojom dobrom geografskom lokacijom i u blizini kupaca, nabavka ovog stakla bila je ekonomična.
Na ovakvo ukrupnjavanje jugoslovenskog staklarskog kapitala donosioci odluka su gledali blagonaklono, verujući da će upliv strane konkurencije biti smanjen.
Sve do kraja 30-ih godina XX veka Češka se doživljavala kao glavna konkurencija domaćoj industriji stakla. Spoljno-trgovinska razmena sa Češkom uspostavljena je početkom 20. veka na bazi kompenzacionih poslova, ali i zahvaljujući brodskom transportu koji se odvijao Dunavom i bio povoljniji i izvodljiviji od kopnenog prevoza robe. Kompenzacioni poslovi odvijali su se bez upotrebe sredstva plaćanja, već kontraisporukama robe.19 Stoga se svaki novi kompenzacioni ugovor sa Češkom dočekivao sa podozrenjem, jer je to značilo konkurenciju uvoznog stakla, naročito ambalažnog.20
Zbog toga se ujedinjenje staklarske industrije u Kraljevini Jugoslaviji doživljavalo kao put razvoja domaće proizvodnje svih vrsti stakla i smanjenja zavisnosti domaće privrede od uvoza.
18. Trolec, S. (1974) 110 godina staklane „Straži“ 1860-1970. Varaždin: NIP.
19. Naša strana je izvozila agro proizvode, a iz Češke smo između ostalog, uvozili staklo i staklarski krš.
20. Ovo najbolje ilustruje protest koji je uputio Luka Ćelović predsednik UO Srpske fabrike stakla Ministarstvu trgovine i industrije, 26 februara 1927. godine žaleći se na nekorektno ponašanje na tržištu: “ (…) obliaze se ovdašnji staklarski trgovci i nagovaraju da ne poručuju staklo naših fabrika, jer će se uskoro zakljućiti nov ugovor sa Češkom u kome će carinski stavovi na staklo biti tako niski da će češko staklo biti mnogo jeftinije od našeg.” Videti više: AJ fond 65 (748).
Za Abela bi se moglo reći da je, sledeći razvijenu evropsku staklarsku tradiciju, bio „ekonomski prosvetitelj u staklarskoj industriji“ na našim prostorima. Na primer, znao je da u turbulentnim vremenima ekonomske krize 1930-ih godina brzo prilagodi proizvodnju. Tako je Srpska fabrika stakla smanjila svoju proizvodnju, reorganizovala kapacitete za proizvodnju jeftinijeg presovanog stakla i premostila krizu. Razmatrala se i proizvodnja laboratorijskog stakla, koje je do tada u potpunosti bilo iz uvoza.
Vilhelm Abel uspeo je da sprovede najsavršeniju specijaliizaciju proizvodnje stakla i da izdrži bez ikakvih potreba opštu svetsku depresiju, koja je s obzirom na opadanje kupovne snage potošača otežavala prodaju staklarske robe.“
Velimir Bajkić, ekonomski analitičar, 1936.
Iako je Abelovo vreme upravljanja paraćinskom fabrikom bilo puno izazova koje je on uspeo da savlada, dosadašnja istraživanja iz socijalističkog perioda uglavnom su mu pridavala negativnu konotaciju, predstavljajući ga kao čoveka koji je želeo da zatvori fabriku. Takve tvrdnje se ne mogu potkrepiti arhivskom građom, pa mogu ostati samo na nivou idološke netrpeljivosti tog vremena prema buržoaziji, preduzetnicima i privatnoj svojini.
Sa dolaskom Abela, u Srpsku fabriku stakla je uvedena nova filozofija rada, izvršen je remont i obnova mašina, uvedeno je poluautomatsko duvanje stakla, proširen je proizvodni asortiman i politika plasmana stakla.21 Počeo je intenzivniji izvoz čaša za vodu i čaj i cilindra za lampe u Palestinu, Tursku i Grčku. Fabrika je od politike prodaje stakla za unapred poznate kupce i po narudžbini, prešla na strategiju širenja tržišta za svoje proizvode.
Proizvodila je oko 2500-3000 tona stakla godišnje. Najstarije sačuvani katalog, koji je izdat 1930. godine, pokazuje da je proizvodni asortiman za samo sedam godina povećan sa 220 na više od 950 proizvoda. Novi proizvodi Sjedinjenih tvornica stakla, koji su osmišljavani u Hrastniku, prvo su bili nuđeni po narudžbini preko Srpske fabrike stakla (uz doplatu troškova prevoza iz Hrastnika). Ako bi se pokazali kao uspešni na tržištu, pokretana je njihova proizvodnja u paraćinskoj fabrici.
Najveći uspeh bilo je širenje asortimana šupljeg stakla za domaćinstvo i ugostiteljstvo. Braći Abel je ovakva ideja pošla za rukom, jer su imali dobar uvid u trendove koji su vladali na evropskom tržištu stakla preko nekoliko svojih fabrika u Nemačkoj i Austriji.22 Mnogi modeli koje su uvodili u proizvodnju za jugoslovensko tržište, nisu kasnili za evropskom standardima, a glavno obeležje fabrike bila je proizvodnja finog stakla za ugostiteljstvo i nadasve poznato majstorstvo šlifovanja stakla.
21. Izveštaji UO Srpske fabrike stakla, 1929-1933. Fond „Srpska fabrika stakla“ Zavičajni muzej Paraćin.
22. Braća Abel bili su vlasnici fabrika stakla „Bernbah-Oberdorfu” (Bärnbach-Oberdorf, Austrija), Fojtsbergu (Voitsberg, Austrija), Glassfabriken Wilhelm Abels Erben, a posle rata osnovali su i novu fabriku kristalnog stakla (Kristallglasfabrik) u Salzburgu.
Sve fabrike u konzorcijumu „Sjedinjenih tvornica stakla“, uključujući i paraćinsku fabriku u pogledu tehničke usavršenosti proizvodnje, kao i u pogledu kvaliteta nisu zaostajale za najmodernijim i najvećim evropskim fabrikama,23 što se i vidi u predratnim katalozima proizvodnog asortimana i sačuvanim predmetima iz tog perioda.
U 1937. godini, na prvom Međunarodnom sajmu uzoraka u Beogradu, paraćinska fabrika je zakupila štand i promovisala inoviranu i obimnu seriju šlifovanih servisa koji su nosili nazive toponima iz različitih banovina poput servisa „Vardar“, „Maribor“, „Kotor“ itd. U luksuznom katalogu, koji je po svemu sudeći štampan za potrebe predstavljanja fabrike na tom sajmu, nalazi se više od 130 dezena i modela servisa od finog, kristalnog, bojenog i običnog stakla.
23. Bajkić, V. Narodno blagostanje, br. 36, 1938.
Brojni arhivski izvori govore o tome da je Srpska fabrika stakla u Paraćinu sve do početka Drugog svetskog rata radila veoma uspešno.24
Tokom rata je smanjila obim svoje proizvodnje i prilagodila se ratnim uslovima. Okupacione snage su je zauzele i koristile za svoje potrebe.
Po oslobođenju, tokom 1945. godine, sve fabrike u vlasništvu braće Abel i drugih stranih vlasnika su konfiskovane i postale su državna svojina.25 Vlasnici fabrike strani državljani su napustili zemlju, kao i braća Abel koji su se nastanili u Austriji gde su nastavili da vode svoje fabrike stakla.
Početkom 50-ih godina prošlog veka, u kooperaciji sa Adolfom Korbicom su registrovali zajedničku fabriku stakla sa predstavništvom u Švajcarskoj i nastavili da se bave proizvodnjom optičkog stakla.26
24. Izvor: Kredit-inform, 1938. Istorijski arhiv Beograda; Bajkić, V. Narodno blagostanje br. 32 (1936), 36 (1938).
25. AJ Fond 17 (48).
26. World Bank, Second Industrial Financing Project – Second IVK (02) DFC – Austria – Loan 0237 – P037356 – Oberglas Project 4 – Correspondence. ID 1516875
1. 27. januar 1906. godine, Ministarstvo narodne privrede i trgovine II DA MNP 1906 (41) 12
2. Videti više: Mikić, H. (2022) Kreativne industrije i kulturno nasleđe: kreativnost inspirisana tradicijom staklarstva, Limes br. 1 ; Mikić, H., Radonjić-Živkov, E. (2021) Privreda Paraćina: od mlina do industrije, Paraćin: Zavičajni muzej Paraćin
3. Popović R. (2012) Avram Petronijević (1791–1852), Beograd: Freska; Mikić, H., Radonjić-Živkov, E. (2021) Privreda Paraćina: od mlina do savremene industrije, Paraćin: Zavičajni muzej Paraćina
4. Videti više: Obradović, M. (1975) Nastavak i razvoj industrije Pomoravlja do Drugog svetskog rata, Svetozarevo: Istorijski arhiv Svetozarevo
5. Đurić, J. (1985) Staklo u Srbiji u XIX veku, Beograd: Muzej primenjene umetnosti
6. Sačuvani predmeti u našim muzejima ukazuju na to da su najpoznatiji proizvodi ove staklare bili napravljeni od plavog presovanog stakla – bokali, činije za slatko i voće, bombonjere, kao i proizvodi od kristalnog stakla u nekoliko boja, gravirani i malovani.
7. Izvor: Đurić, J. (1985) Staklo u Srbiji u XIX veku, Beograd: Muzej primenjene umetnosti
8. Vučo, N. (1981) Razvoj industrije u Srbiji u XIX veku, Beograd: SANU
9. Milivoje je šegrtovanje u trgovini započeo kod svog daljeg rođaka Đorđa Aćimovića, poznatog trgovca na Savi. Ovu radnju Milivoje preuzima i nastavlja da je vodi samostalno. Imajući dobru preduzetničku intuiciju, Popović je u neprilikama poput carinskog rata sa Austrougarskom video prilike za razvoj domaće industrije stakla koje je želeo da iskoristi, tako dolazi na ideju na pokrene fabriku stakla.
10. Paskuči, M. (1959) 50 godina Srpske fabrike stakla Paraćin, Paraćin: SFS
11. Vučo, N. (1981) Razvoj industrije u Srbiji u XIX veku, Beograd: SANU; Kostić, M. Građa o životu i radu beogradskih privrednika, preduzetnika, trgovca i bankara, 19-20. Vek, memoarska građa, Istorijski arhiv grada Beograda.
12. Trgovinski glasnik, 1908.
13. Izveštaj o radu Beogradske zadruge za međusobno pomaganje i štednju u 1912. godini.
14. Izveštaj o staklu, Beograd 08.09.1956. godine, Arhivski fond, Srpska fabrika stakla.
15. Povlastice koje su odobrene Milivoju Popoviću za podizanje fabrike trajale su 10 godina, ali zbog ratnih dešavanja fabrika ih nije koristila, jer nije radila. U 1921. godini, Beogradska zadruga podnosi zahtev da joj se povlastice produže za onaj period koji nisu korišćene. Tako fabrika stakla nastavlja da posluje kao povlašćeno preduzeće do 1927. godine.
16. Iako se u domaćoj literaturu često navodi kako su staklare u vlasništvu braće Abel bile konkurencija paraćinskoj fabrici, dopis koji je Luka Ćalović uputio ministarstvu industrije pokazuje da je Srpska fabrika stakla par godina pre formalnog pripajanja Sjedinjenim tvornicama stakla, bila njihov ovlašćeni predstavnik u Srbiji. Videti: AJ Fond 65 (748).
17. Prema nekim sačuvanim izvorima Srpska fabrika stakla je i par godina pre formalnog pripajanja Sjedinjenim tvornicama stakla, bila njihov ovlašćeni predstavnik u Srbiji. Videti: AJ Fond 65 (748).
18. Trolec, S. (1974) 110 godina starklane „Straži“ 1860-1970. Varaždin: NIP
19. Naša strana je izvozila agro proizvode,a iz Češke smo između ostalog, uvozili staklo i staklarski krš.
20. Ovo najbolje ilustruje protest koji je uputio Luka Ćalović predsednik UO Srpske fabrike stakla Ministarstvu trgovine i industrije, 26 februara 1927. godine žaleći se na nekorektno ponašanje na tržištu: “ (…) obliaze se ovdašnji staklarski trgovci i nagovaraju da ne poručuju staklo naših fabrika, jer će se uskoro zkljućiti nov ugovor sa Češkom u kome će carinski stavovi na staklo biti tako niski da će češko staklo biti mnogo jeftinije od našeg.” Videti više: AJ fond 65 (748).
21. Izveštaji UO Srpske fabrike stakla, 1929-1933. Fond „Srpska fabrika stakla“ Zavičajni muzej Paraćin.
22. Braća Abel bili su vlasnici fabrika stakla „Bernbah-Oberdorfu” (Bärnbach-Oberdorf, Austrija), Fojtsbergu (Voitsberg, Austrija), Glassfabriken Wilhelm Abels Erben, a posle rata osnovali su i novu fabriku kristalnog stakla (Kristallglasfabrik) u Salzburgu.
23. Narodno blagostanje, br. 36, 1938.
24. Izvor: Kredit-inform, 1938. Istorijski arhiv Beograda; Bajkić, V. Narodno blagostanje br. 32 (1936), 36 (1938).
25. AJ fond 17 (48).
26. World Bank, Second Industrial Financing Project – Second IVK (02) DFC – Austria – Loan 0237 – P037356 – Oberglas Project 4 – Correspondence. ID 1516875.