Američko obrazovanje u staklarstvu: od umetnosti do industrije stakla budućnosti
Pod uticajem popularne kulture, većina studenata dolazi misleći na blistave i lepe predmete koji su komercijalno veoma poželjni. Ja pokušavam da im usadim pristup materijalu koji ih podstiče na razmišljanje o tome kako koristimo materijal da prenosimo značenje.
Helen Lee, voditeljka studija umetnosti stakla na UW-Madison Glass Lab, 2016.
Tekst priredile: S. Jovičić, I. Mijalković
Na visokim školama u Sjedinjenim Američkim Državama umetnost stakla se izučava kao studio art – umetnička disciplina koja se praktikuje u ateljeu (studiju, umetničkoj radionici). Ovakvo, prostorno određenje discipline ukazuje na istorijski značaj ateljea kao prvog prostora namenjenog isključivo umetničkom stvaralaštvu.
Reakcija na to je bila međunarodni pokret Umetnosti i zanati (1880-1920) koji je ponovo insistirao na estetici, kvalitetu dizajna, zanatskim (tehničkim) veštinama umetnika i podeli rada u ateljeu. Duh tog pokreta još uvek, naročito od 1960-ih (usled novog jakog talasa industrijalizacije), snažno prožima umetničko obrazovanje širom sveta i studente podstiče da svoje ateljee zasnivaju i vode kao intelektualci, zanatlije, umetnici, pa i trgovci.
Upravo početkom 1960-ih, visoke umetničke škole u SAD bile su prve koje su dobile peći za topljenje stakla koje su mogle stati u atelje. Time su stvoreni uslovi za lični pristup staklu kao umetničkom materijalu i otvaranje ateljea umetnika stakla. Pre toga, peći su postojale samo u fabrikama stakla i umetnici su mogli da im pristupe i rade sa staklom tek kao industrijski dizajneri koje su fabrike angažovale.
Prva mala i podesiva peć za umetnički atelje napravljena je 1962. godine na inicijativu Harvija Litltona (Harvey Littleton) koji je tih godina došao na Univerzitet Viskonsina Medison kao profesor keramike. Rodom iz Korninga, gde je i tada radila velika fabrika stakla (danas Corning Inc.), on je želeo da izučava staklo ali, kako nije imao uslove za rad sa tim materijalom, opredelio se za studije keramike i postao profesor. U Korningu nije bilo sluha za njegov predlog o otvaranju fabrike prema umetnicima i on je tragao dalje, sve dok 1960. nije zadobio podršku tadašnjeg direktora Toledo muzeja umetnosti (u Ohaju), Ota Vitmana (Otto Wittmann), koji je omogućio praktične pokušaje konstrukcije male peći za topljenje stakla.
Toledo je već bio svetski centar staklarstva. Zbog izvora prirodnog gasa, tamo je 1888. otvorena velika staklara Libbey, Majkl Ovens je 1903. patentirao prvu mašinu za proizvodnju staklenih boca, laminirano staklo za automobile je pravljeno od 1912., od 1938. i prva stakloplastika, a u vreme Litltonovih radionica u Muzeju, počinjalo se i sa proizvodnjom prvih solarnih panela. I sam Muzej je, zajedno sa grupom umetnika, 1901. osnovao Edvard Dramond Libi (Edward Drummond Libbey), vlasnik uspešne staklare. Zahvaljujući njegovim putovanjima po Evropi i Aziji, Muzej je već 1920-ih imao jednu od najsveobuhvatnijih i istorijski najznačajnijih kolekcija predmeta od stakla u svetu.
U takvom gradu, u skladištu Toldeo muzeja umetnosti, u martu i junu 1962. godine održane su dve eksperimentalne sedmodnevne radionice tokom kojih su Litlton, grupa umetnika koje je okupio, jedan penzionisani duvač stakla koga je doveo, i Dominik Labino (Dominick Labino), inženjer iz obližnje fabrike stakla, uspeli da konstruišu peć za studijski rad sa staklom. Sa takvom peći, Litlton je u jesen 1962. na Univerzitetu Viskonsina Medison osnovao prvi odsek za visoko obrazovanje umetnika stakla koji se danas zove UW-Madison Glass Lab.
Među studentima koji su se u Medisonu najpre okupili oko Litltona bio je i Marvin Lipovski (Marvin Lipofsky). On je kao profesor na odseku za dizajn Univerziteta Kalifornije već 1964. uveo predmet Staklo kao umetnička forma, a 1967. pokrenuo i zaseban odsek za umetnost stakla koji je vodio narednih 20 godina. Tako su nastajali i svi drugi programi za visoko školovanje umetnika stakla kojih danas u SAD ima na desetine, a praksa samostalnog umetničkog rada sa staklom je izrastala u čitav međunarodni pokret – American Studio Glass Movement.
Uzlet obrazovnih programa za umetnost stakla
Obrazovni programi za umetnost stakla često su otvarani u gradovima sa fabrikama stakla ili keramike, i u školama koje su već imale kvalitetan program za keramiku ili skulpturu, jer je tu bilo najviše razumevanja i potrebe za istraživanjem stakla kao umetničkog materijala.
Na primer, na Alfred univerzitetu (u Afredu, državi Njujork), nastava iz umetnosti stakla se odvija u glavnom državnom koledžu za keramiku, otvorenom još 1900. godine nakon otkrivanja ležišta kvalitetne gline i otvaranja fabrike crepa i cigle. Tokom prvh 30 godina, direktor škole je bio keramičar Čarls Fergus Bins (Charles Fergus Binns), Britanac koji je bio aktivan član pokreta Umetnost i zanati i insistirao na dobrom tehničkom znanju i veštinama umetnika. U tako visokospecijalizovanoj školi, spregnutoj sa industrijom i tehnologijom, program za staklo je imao sve uslove da se dobro razvija i danas je među prvih pet u SAD.
Bilo da su privatne i nezavisne, ili u sklopu javnih koledža i univerziteta, visoke umetničke škole u prvi plan stavljaju svoje pedagoške tradicije umetnosti stakla, studijske programe (obavezne i izborne predmete i seminare), profesore i ateljee za oblikovanje, duvanje, tople i hladne dorade stakla. Ateljei su prikazani sa informacijama o njihovoj površini i opremi poput električnih ili gasnih peći za topljenje i odgrevanje stakla, kontrolora temperature, stanica za duvanje stakla, staklarskih klupa, brenera, mašina za graviranje, sve do postavke fotografske opreme za izradu kvalitetnih fotografija stakla.
To su prostori u kojima se svakodnevno susreću i sarađuju profesori, asistenti, studenti stakla, studenti drugih usmerenja kojima je staklo izborni predmet, i gostujući umetnici, a svaki apsolvent raspolaže ličnim studijskim prostorom u kome priprema svoj diplomski rad. Po osnovu izbornih predmeta, studenti imaju časove i u dobro opremljenim ateljima za keramiku, kovanje i izradu nakita, drvo i druge umetničke medije.
Škole obično nude četvorogodišnji program osnovnih i dvogodišnji program diplomskih (master) studija. Pristupi studentima blago variraju, zavisno od poetike profesora osnivača i aktuelnih voditelja programa. Na primer, na Tajlerovoj školi umetnosti i arhitekture (Filadelfija) i Masačusets koledžu umetnosti i dizajna (Boston) podstiču se interdisciplinarna istraživanja stakla, videa, instalacije, performansa, kritičke teorije… U Kolumbusu, pod uticajem profesora emeritusa Ričarda Harnda (Richard Harned), obavezni su predmeti iz oblasti prirodnih nauka. U Ročesteru, gde je fokus na naprednim tehnologijama i industrijskom dizajnu, uzorni umetnički radovi su, na primer, Palindromi Dejvida Šnukela (David Schnuckel), docenta koji je ovom prilikom blisko sarađivao sa različitim odeljenjima i laboratorijama tehnološke kompanije Corning Inc.
U svakom slučaju, program osnovnih studija gradi dobre profesionalne navike, pruža šire obrazovanje za samostalno istraživanje skulpturalne, konceptualne i funkcionalne estetike stakla, osposobljava studente za održavanje staklarske radionice i rad sa tradicionalnim, savremenim i eksperimentalnim tehnikama izrade stakla.
Pored obaveznih i izbornih predmeta, na drugoj i trećoj godini studija obavezni su seminari koji uključuju prezentacije i stručne kritike studentskih projekata, individualni rad sa gostujućim umetnicima, obilaske lokalnih ateljea i galerija, posete muzejima, diskusije itd. Neretko postoje i predmeti posvećeni razvoju profesionalne umetničke prakse koji daju praktične informacije o rezidencijalnim programima, dotacijama za umetnički rad, prilikama za stažiranje i zapošljavanje, postupku utvrđivanja cene rada, računovodstvu, osiguranju, načinu rada galerija itd.
U Pensilvaniji, Tajlerova škola umetnosti i arhitekture ima i program za umetnost stakla sa studijama preduzetništva. U partnerstvu sa Foks školom biznisa, taj program obučava studente osnovnih studija za preduzetništvo u ateljeu, upis diplomskih (master) studija i razvoj umetničke karijere ili brenda u staklu kao preduzetničkog poduhvata. Oni koji završe samo osnovne studije rade kao zanatlije, umetnički/kreativni direktori; menadžeri, tehničari i instruktori u staklarskim ateljeima različitih profila (profesionalnim, obrazovnim); direktori galerija, kustosi, stručnjaci u fabrikama stakla itd.
Diplomske (master) studije su posvećene artikulaciji ličnog umetničkog izraza u staklu, kritičkoj teoriji umetnosti, savremenoj umetničkoj sceni, izradi i galerijskom izlaganju diplomskog rada kao rezultata originalnog istraživanja sa kojim diplomant ulazi u profesionalnu zajednicu. Diplomirani studenti najčešće postaju samostalni umetnici stakla, dizajneri stakla, ili profesionalni fabrikanti predmeta i opreme od stakla (po narudžbi arhitekata, dizajnera enterijera i sl.).
Svi programi stalno imaju gostujuće umetnike koji se za taj status prijavljuju putem redovnog konkursa i borave do godinu dana u školi da bi pomagali studentima u ateljeima i radili na nekom svom projektu. Studenti mogu da učestvuju i u radu niza studentskih organizacija, univerzitetskih galerija i istraživakih centara. Na primer, na univerzitetu Bouling Grin u Ohaju, udruženje SAGA pomaže studentima umetnosti stakla da pronađu prostore i radnje za izlaganje i prodaju svojih radova – galerije, butike, festivale, pozorišta koja angažuju vizuelne umetnike itd.
Većina škola ima najmanje dve galerije, jednu koju vode studenti i drugu profesionalnu koja se sa izložbama master radova i radova gostujućih umetnika obraća stručnoj i široj kulturnoj javnosti. Škole su najčešće deo univerzitetskih koledža koji studiranje umetnosti stakla podržavaju i sa svojim manje ili više specijalizovanim centrima za savremenu umetnost, institutima i muzejima. Na primer, u Alfredu je školski atelje za duvanje stakla smešten u Nacionalni centar za formovanje metala i stakla gde je oprema poslednja reč tehnike (kompjuterski kontrolisane peći za topljenje i odgrevanje staka, CNC presa, itd.). Svaka škola ima i program studiranja u inostranstvu, tako da student može provesti jedan semestar ili duže u Italiji, Irskoj, Finskoj, Japanu itd.
Tokom leta, škole priređuju programe tokom kojih srednjoškolci i drugi zainteresovani za upis na studije stakla mogu učestvovati u životu školske zajednice, pristupiti staklarskim alatima i mašinama, čak i napraviti sopstveni rad koji kasnije mogu priložiti uz prijavu za upis. Ti programi traju po nekoliko nedelja i namenjeni su različitim društvenim grupama u lokalnoj zajednici. Mnogi odseci za umetnost stakla su aktivni u lokalnoj zajednici i tokom cele godine. Na primer, Univerzitet Viskonsina u Medisonu je tokom 2023-2024., povodom obeležavanja 60 godina od pokretanja svog visokoškolskog programa za umetnost stakla, prvog u SAD, najširoj i stručnoj javnosti ponudio obiman program izložbi, predavanja, seminara i diskusija. Studenti umetničke škole u Karbondejlu svake godine uoči Noći veštica prave i izlažu svoje bundeve od stakla, a prihod od prodaje ulažu u razvoj umetničkog obrazovanja. Ta škola ima i mobilnu radionicu za izradu stakla – automobilsku prikolicu sa malom peći za topljenje stakla koju zaustavljaju da bi meštanima prikazali kako se duva staklo.
Ateljei za neonsko staklo: neon svetlost kao skulptura
Danas se u američkom visokom obrazovanju umetnika stakla može uočiti nekoliko trendova. Prvi je pojava ateljea za umetnost neonskog svetla. Iako američki umetnici rade sa neonskim cevima još od 1920-ih i mnogi privatni i javni studiji odavno nude obuku za takav rad, tek nekolicina visokih umetničkih škola od nedavno ima atelje za neonsko svetlo. Jedan od razloga je i to što muzeji sve češće traže visokoškolovane konzervatore ugroženih neonskih znakova (iz 1920-ih i 1930-ih) koji su kulturno nasleđe Los Anđelesa, Las Vegasa i drugih urbanih centara.
Najstariji odsek za umetnost stakla (na Univerzitetu Viskonsina Medison – UW-Madison Glass Lab) i Afred univerzitet su među nekolicinom koji imaju i atelje za umetnost neonskog svetla. U Medisonu kurs Neon: svetlost kao skulptura, koji vodi skulptor Tomas Cikur (Thomas Zickuhr), studenati pohađaju i po nekoliko puta da bi što stekli što više znanja i iskustva u izradi, savijanju i punjenu neonskih cevi. Studentkinja Otom Falk (Autumn Falk) je, na primer, četiri puta prošla kroz kurs i nakon diplomiranja počela da radi sa Tomasom u njegovoj radionici u Medisonu. U Alfredu se takođe najviše radi na skulpturalnim, arhitekturalnim i eksperimentalnim primenama neona, ali studenti u ateljeu nauče da prave i napise (neonska slova) i znakove koje traži veliko tržište reklama.
Digitalno staklo: od tehnologija do inovacija u staklu
Drugi trend se odnosi na primenu i razvoj najnovijih tehnologija. Na primer, Alfred Univerzitet ima Centar za inoviranje stakla koji je jednako otvoren za studente umetnosti stakla i studente tehnologije i inženjerstva. U ovom centru se radi na novim primenama postojećih staklenih materijala, otkrivanju novih materijala, kao i na optimizaciji procesa proizvodnje stakla (sve do nultog ugljeničnog otiska). Tako studenti umetnosti stakla mogu podrobnije da istražuju svoj materijal, ali i da razumeju aktuelne probleme fabrika stakla za koje mogu raditi nakom diplomiranja.
U Ročesteru, odsek za umetnost stakla takođe pridaje veliku važnost novim tehnologijama. Uz uobičajene staklarske radionice (za formovanje, duvanje, tople i hlande dorade stakla), atelje ovog odseka ima i radionicu za digitalnu izradu stakla. U njoj su studentima na raspolaganju MakerBot 3D skener i Kinect ručni 3D skener (za projektovanje 3D modela) i Flashforge 3D printer (za štampu trodimenzionalnih modela u različitim materijalima – PLA, ABS, PETG, TPU i sl.). U drugoj radionici, za duvanje stakla, trenutno se nalazi jedinstveni 3D štampač stakla i studenti ga koriste tokom nastave iz predmeta Digitalno staklo. U poređenju sa štampačem papira, ovaj se puni vrelom staklenom masom, a izbacuje trodimenzionalne predmete od čvrstog stakla. Štampač je danas vlasništvo kompanije Evenline, a počeo je da se razvija na MIT-u (Masačusets institutu tehnologije) gde je Majkl Štern (Michael Stern), duvač stakla i tada student mašinstva, hteo da proizvodnju stakla učini dostupnom i ljudima koji nemaju staklarske veštine.
Staklo u dodiru sa drugim materijalima: budućnost umetničkog stakla
Treći trend – kombinovanje stakla sa drugim materijalima i medijima – je već dugo prisutan, ali sada se čini da postaje norma umetničkog obrazovanja za budućnost. Pokazatelji ovog trenda mogu biti radovi Anđali Srinivasen (Anjali Srinivasan), umetnice i vanredne profesorke umetnosti stakla na Masačusets koledžu umetnosti i dizajna u Bostonu. Na primer, njena „Mala savitljiva činija“ (2010) iz serije „Ljuska jajeta“ napravljena je od duvanog ogledalizovanog stakla i silikona. Prilikom savijanja ove činije rukama, staklo pucketa. Takva interakcija, istovremeno vizuelna, taktilna i zvučna, intrigira korisnika i duže zadržava njegovu pažnju i razmišljanje o staklu.
U prilog interdiciplinarnom pristupu umetnosti stakla, američki umetnički koledži ulaze u velike investicije da bi dobili nove moderne prostore koji povezuju ateljee, učionice i galerije svih studijskih programa umetnosti, dizajna i arhitekture (koji su do sada najčešće bili odvojeni jedni od drugih). Time se profesori i studenti svih odseka izlažu međusobnim uticajima i podstiču na rad na interdisciplinarnim umetničkim projektima. U osnovi novih prostora je ideja o tome da student stakla do ateljea za staklo dolazi tako što prolazi kroz ateljee za fotografiju, kostim, pozorište i sl., i tako neminovno biva izložen raznim uticajima koji mu pomažu da bolje sagledava vrednost i interdisciplinarsnost umetničkog rada.
Na kraju, pre ovih i svih budućih trendova u američkom visokom obrazovanju umetnika stakla stoji veliko zalaganje njihovih škola i profesora za razbijanje jakih predrasuda o staklu kao materijalu koje proističu iz svakodnevne upotrebe prozora, sijalica, čaša, flaša itd. Umetnica i dizajnerka stakla koja danas vodi najstariji studijski program za umetnost stakla u SAD (UW-Madison Glass Lab), Helen Li (Helen Lee), kada se predstavlja kao profesorka, najčešće govori o tome da većinski stav o staklu najviše skreće talente s puta savremene umetnosti stakla koja, može se reći, zato ostaje u ogromnoj meri neistražena.
„Moj cilj je da moj student dobije savremenije razumevanje toga šta je umetnost stakla. Pod uticajem popularne kulture, većina studenata dolazi misleći na blistave i lepe predmete koji su komercijalno veoma poželjni. Ja pokušavam da im usadim pristup materijalu koji ih podstiče na razmišljanje o tome kako koristimo materijal da prenosimo značenje. To je mnogo slojevitiji pristup razumevanju različitih kvaliteta materijala, pored činjenice da može biti raznobojan i lep.“
Helen Lee, voditeljka studija umetnosti stakla na UW-Madison Glass Lab, 2016.
- Creative Glass Team, Marvin Lipofsky Studio na Creative Glass Forum-u u Beogradu, Creative Glass Serbia, https://creativeglassserbia.com/marvin-lipofsky-studio-na-creative-glass-forumu-u-beogradu/ (datum pristupa 9. februar 2024.)
- David Schnuckel vebsajt: https://www.davidschnuckel.com/ (datum pristupa 11. mart 2024.)
- Glass & TMA, Toldeo Museum of Art, https://toledomuseum.org/collection/glass-tma (datum pristupa 9. februar 2024.)
- Garland, A. (2023, April 28). RIT hosts glass 3D printer for research, multidisciplinary exploration. Rochester Institute of Technology – College of Art and Design – News. https://www.rit.edu/
artdesign/news/rit-hosts- glass-3d-printer-research- multidisciplinary-exploration - History of Glass in Toledo, destination TOLEDO, https://www.visittoledo.org/glass/history/ (datum pristupa 9. februar 2024.)
- Oldknow, T. (2013) Harvey K. Littleton (American, 1922–2013), The Corning Museum of Glass BLOG, https://blog.cmog.org/2013/harvey-k-littleton-american-1922-2013 (datum pristupa 8. februar 2024.)
- Spisak univerzitetskih programa za umetnost stakla koji je, u okviru projekta Creative Glass Serbia-e “Preliminarna tehnička procena revitalizacije ručne izrade stakla i industrijskog nasleđa staklarstva u Paraćinu” dao Ričard Vajtli (Richard Whiteley), menadžer programa za odrasle i glavni instruktor u Institutu za izradu stakla u Korning muzeju stakla
- Talk: Studio art, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Talk%3AStudio_art (datum pristupa: 8. februar 2024.).
Ovaj tekst nastao je u okviru projekta izrada Preliminarne tehničke procene za zaštitu, očuvanje i revitalizaciju paraćinskog staklarstva. Navedena mišljenja, nalazi i zaključci su mišljenje autora i ne odražavaju nužno stav Ambasade Sjedinjenih Američkih Država.
