Paraćinsko staklo: 115. godina oblikovanja dušom i tradicijom
Hristina Mikić
Postoji verovanje da staklari duvanjem stakla unose svoju dušu u svaki predmet. Zbog toga se ručno duvano staklo često naziva „staklo sa dušom“. Takvo je paraćinsko staklo koje se proizvodi duže od jednog veka.
Petak, 24. jul 1908. godine, Kraljevina Srbija – U Paraćinu, malom gradu na reci Crnici, iz proizvodnih pogona novosagrađene fabrike stakla koju su podigli trgovci Milivoje Popović, Sava Savić i Ilija Antonović napravljeno je prvo paraćinsko staklo. Nekoliko nedelja kasnije, 18. avgusta svi pogoni fabrike bili su u funkciji, a prodaja ovog stakla nudila u staklarsko-porcelanskoj radnji Maksima Flajšera i Majera u Beogradu, jedne od najpoznatijih radnji za prodaju stakla tog vremena.
Ove godine paraćinsko staklo proslavlja 115. rođendan.
Paraćinsko staklo imalo je krivudavi razvojni put. Nastalo je na mestu stare Mihnove fabrike u Paraćinu koja je posle požara prodata beogradskim trgovcima, a oni po nacrtu profesora Josifa Kovačevića izgradili nove industrijske objekte. Za to vreme, ovaj preduzetnički poduhvat može se porediti na primer sa idejom da se danas okupi grupa domaćih investitora i lansira raketu na Mars. Domaći preduzetnici nisu imali mnogo kapitala za ovakve poduhvate, a dodatno su bili pod pritiskom stranih investitora koji su osim novca, imali i znanje za razvoj industrije stakla. Prvi proizvodi koji su izašli iz paraćinske fabrike bile su tegle i čaše stolovate po kojima je Srpska fabrika stakla i danas poznata.
Pre I Svetskog rata paraćinsko staklo se najviše proizvodilo za ugostiteljstvo, zatim tegle i boce. Bio je to period razvoja domaće privrede koja je sve više imala potrebu za staklenom ambalažom. Paraćinsko staklo je u to vreme bilo jedino šuplje staklo domaće proizvodnje sa tržišnim učešćem od 40%. Kako bi odolela uvoznoj konkurenciji i smanjila rizik plasmana domaće proizvodnje, uprava fabrike i njene poslovođe su stalno smišljali nove načine da iste modele kroz doradu ponude širem krugu kupaca. Tako je na primer nastala ecovana čaša za konjak, najstarije paraćinsko staklo namenjeno širokoj potrošnji. Kada se pojavila prvenstveno je služila apotekarima, i takve apotekarske čaše imale su različite žigove koji su označavali vrste tečnosti koje su u njima čuvane, kao i zapreminu. Kasnije je ona doradjena ecovanim linijama, čak i grbom Kraljevine, kako bi dobila veću vrednost.
Ecovane čaše za konjak, visina 10 cm, zapremina 20 ml,
prva decenija 20 veka, Srpska fabrika stakla, Paraćin
Domaći preduzetnici koji su vodili paraćinsku staklaru bili su uglavnom trgovci, kao i najveći deo njenih akcionara. Tako se od 1911. do 1928. godine o paraćinskom staklu brinu akcionari Beogradske zadruge za pomaganje i štednju, koja postaje većinski vlasnik fabrike. Započinju modernizuju fabrike, grade hidrocentralu, ali ih u tome prekida I svetski rat. Po okončanju rata nastavljaju sa započetim idejama razvoja fabrike – grade kadne peći za masovnu izradu presovanog stakla i započinju proizvodnju kristala. Najstariji priozvod od presovanog stakla je vaza sa ukrasima koji imitraju šlifovanje, tada veoma cenjenu, ali skupu tehniku dorade stakla. To je vreme kada građanski sloj nastoji da oplemeni prostor u kome živi i da ga učini lepšim, a popularnost vaza sa cvećem rasla je zajedno sa širenjem običaja tzv. „dana primanja“ koji se kod nas dugo zadržao, a koji je podrazumevao da jednog dana u nedelji određenu kuću posećuju gosti radi druženja i posluženja. U takvim društenim praksama, izbor vaze i cvetni aranžman pokazivali su imovinsko stanje i ukus domaćice.
Vaza, Srpska fabrika stakla (presovano staklo), brušeno dno, početak 20-ih godina XX veka; Fotografija: Dragan Pavlović, Creative Glass Serbia; skica iz Kataloga srpske fabrike stakla, 1930. god.
Paraćinsko staklo gradilo je Jugoslaviju
Po isteku povlastice krajem 20-ih godina prošlog veka, paraćinsko stako postaje deo Sjedinjenih tvornica stakla u vlasništvu braće Abela – Vilhelma i Rikarda. Njihov otac već se bavio staklarstvom u Celjskom regionu. Kao industrijalci koji su već su bili vlasnici staklara u zapadno-evropskim državama, imali su viziju da tržište jugoslovenskog staklarstva specijalizuju kroz konzorcijum staklara u različitim delovima zemlje. O njihovom preduzetničkom delovanju pisao je često Velimir Bajkić naš najpoznatiji ekonomski analitičar tog vremena referišući na njihove preduzetničke poduhvate kao veoma smele i mudre za tadašnje uslove u industriji stakla. Abelovi su paraćinskom staklu dali novi život kroz šlifovane garniture za ugostiteljstvo, veoma često nuđene i u široku potrošnju. Mudro su iskoristili tadašnje tendencije jačanja ideje jugoslovenstva, i paraćinsko staklo izbrendirali kroz robne marke sa nazivima jugoslovenskih toponima. Ta njihova ideja nije bila nasumična, uprava fabrike pratila je tendencije u ugostiteljstvu, koje se 30-ih godina prošlog veka razvija uzlaznom putanjom i saglasno tome, uvodila u svoj prizvodni program garniture sa robnim imenima turističkih mesta.
Čaše za liker Kotor (rekonstrukcija, 3D modelovanje), tehnika duvano staklo, paraćinski šlif, graviranje
Paraćinsko staklo kao deo samoupravnog sna
Uzlet paraćinskog stakla ponovo biva prekinut II Svetskim ratom, a nakon njegovog okončanja fabrika je konfiskovana i postala prvo državno, a kasnije društveno vlasništvo. U prvom periodu posle rata fabrika je funkcionisala kao deo Savezne direkcije za staklo i nije imala značajnu autonomiju. Velika opsednutost brzim rastom i velikom produktivnošću donosi u industriju stakla nova razvojna uverenja. Jedno od njih je da je savremeno staklo samo ono koje je industrijski proizvedeno. Tako paraćinsko ručno duvano staklo počinje da se suočava sa izazovima svoje održivosti, i njegova predratna slava počinje da bledi pred izazovima izgradnje samoupravne ekonomije.
Šiljice proizvedene za 1 minut
Jedan od najinteresantnijih proizvoda paraćinskog stakla koji najbolje svedoči o novoj razvojnoj filozofiji tog vremena je pseudoporcelan. Ovaj materijal nastao je u saradnji sa Institutom za staklo, a razvili su ga inženjeri Emil Kocmar i Jovan Velicki. Testiran je 1949. godine, a prvu kolekciju paraćinska fabrika je napravila 1952. i predstavila je na Zagrebačkom velesajmu. Pseudoporcelan ispunjavao je sve zahteve komunističkog viđenja staklarstva – visoku stopu produktivnosti gde se jedna šoljica za belu kafu u proseku proizvodila za 1.4 minuta, a za crnu 1.1 minut, lak je bio za izradu, postojaniji, otporniji na lom prilikom transportovanja i rukovanja, i vatrostalan.
Šoljica za kafu od pseudoprocelana, među retkim primercima prve proizvodnje kada se ručica dorađivala ručno (presovano staklo, visina 2,5 cm; zapremina 25 ml).
Novi duh za staro staklo
U vreme samoupravne ekonomije inoviranje industrije dešavalo se kroz interni proces inovacija. Fabrika je kroz nagradni fond motivisala radnike da sami pronalaze rešenja za probleme u proizvodnom procesu, daju ideje kako unaprediti produktivnost rada. Slično biva i sa dizajnom i umetnošću u staklarskoj industriji koje se prvo pojavljuju kao intuitivne aktivnosti, a kasnije kao osmišljeni proces. Tokom 1955. godine paraćinsko staklo dobija svog prvog „umetnika u industriji“– bio je to Vojislav Stamenić akademski slikar koji je trebao u fabrici da se bavi estetikom stakla, ali i njegovom stilizacijom. Oformljen je umetnički biro i krenulo se sa edukacijom staklara, kako bi se unapredila likovnost staklarskih predmeta. Najpopularnija garnitura odraz radničke estetike stakla iz tog perioda je svakako Maribor. On je nastao doradom predratnog modela kroz listere, zlatotisk i graviranje.
Čaše Maribor, iz najpopularnije garniture u periodu samoupravnog razvoja paraćinskog stakla, sredina 50-ih godina XX veka
Najpoznatija degustaciona čaša proizvedena je u Paraćinu
I samoupravni razvoj staklarstva u Jugoslaviji, a naročito u Srbiji bio je krivudav. Liberalizacija ekonomije sve više je isticala značaj industrijskog dizajna za konkurentnost privrede. Međutim, svaka privredna reforma uticala je na promenu poslovne politike paraćinske fabrike. Paraćinsko staklo se sve manje proizvodilo za domaće tržište, a sve više za strance. Na domaćem tržištu vodi se politika prodaje ručno duvanog stakla i kristala za ugostiteljstvo, a ambalaže za industriju alkoholnih i bezalkokolnih pića.
Poznate postaju i degustacione čaše uz neko od popularnih pića tog vremena vinjak, vino, konjak. Najpoznatija čaša tog tipa je „Rubinova čaša“ kako je neformalno zovu, degustaciona čaša napravljena za kruševački „Rubin“. Rubinov vinjak je od početka 60-ih redovno dobijao najveća priznanja za kvalitet (najpoznatija Grad prix sajma u Ljubljani) i zato je postao najprodavanije piće u Jugoslaviji koje je tražilo i svoju specijalnu čašu za degustaciju. Osim popularnosti uz ovo piće, ova čaša nosi i epitet „filmske zvezde“ jer je često korišćena u kafanskim scenama domaćih filmova koji su snimani 70-ih i 80-ih godina XX veka.
Najpopularnijij model degustacione čaše za Rubinov vinjak, početak 60-ih godina XX veka
Paraćinski slif: tradicija staklarskog majstorstva
U poslednjem periodu rada ovog pogona najveći deo proizvodnje bio je iberfang kristal (koji se radi u dva sloja stakla) za izvoz. Ovaj kristal proslavio je paraćinsku fabriku koja je počela da ga izrađuje sredinom 60-ih godina u 6 boja i time bila jedna od retkih fabrika u Evropi.
Srca mnogih ljudi u svetu ipak su osvojili graveri umetnici iz Paraćina. Oni su kroz 100 godišnju praksu šlifovanja razvili paraćinski šlif koji je došao do izražaja baš u graviranju ovog dvoslojnog kristala. To je specifična vrsta skulptorskog dubokog ureza u staklu, kroz koji se prelama svetlost na različite načine.
Čaše of iberfang kristala iz zbirke uzoraka i eksponata Srpske fabrike stakla A.D. Paraćin. Na slici jedna od najtežih čaša za izradu sa predstavama životinja u reljefnoj gravuri (serija ovih čaša poznata je pod nazivom „Lovački motivi“)