Beikoz muzej stakla i kristala – nova atrakcija azijske obale Istanbula
Tekst priredile: S. Jovičić & I. Milojković
Sa otvaranjem Beikoz muzeja stakla i kristala (Beykoz Cam ve Billur Müzesi) u aprilu 2021. godine, Turska je dobila reprezentativnu stalnu izložbu stakla Osmanskog carstva (1299-1922), a azijska obala Istanbula postala je interesantnija za domaće i strane goste. Zato smo pozvali Demet Ćosansel-Karakulukču (Demet Çoşansel-Karakullukçu) iz Beikoz muzeja stakla i kristala da učestvuje u forumu Creative Glass: New Paradigm of Creative Economy.
Forum je bio posvećen značaju kulturnog i industrijskog nasleđa staklarstva za današnje kreativno preduzetništvo, i Demet je govorila o tome kako njen muzej doprinosi reafirmaciji identiteta Beikoza, nekada sela, a sada periferne istanbulske opštine, kao mesta u kome su tokom skoro 200 godina postojale radionice i fabrike stakla. Zahvaljujući novom muzeju, staklo Turskog carstva je sada u Beikozu, a tamošnji umetnici i zanatlije mogu svoje radove u staklu s ponosom da predstavljaju kao savremene izraze visoko razvijene lokalne kulture (Beykoz işi = Beikoz rad).
Postavljen sto u sultanskoj palati 19. veka – svaki sultanov gost je imao svoju flašu vina; deo stalne postavke Beikoz muzeja stakla i kristala u Istanbulu.
Iako je u javnosti najčešće predstavljen kao nova turistička atrakcija Istanbula, Beikoz muzej stakla i kristala zapravo je rešenje koje sprečava to da značajno istorijsko, kulturno i prirodno nasleđe Turske nestane. Nijedna zemlja se ne razvija nezavisno od drugih, pa Beikoz muzej čuva i našu prošlost od zaborava.
On prikazuje sve odnose i veze zbog kojih je staklo iz celog sveta stizalo u Istanbul, ali i odlazilo iz njega. Ti procesi traju do danas, pa gotovo u svakom našem supermarketu možete kupiti čaše Paşabahçe, turske staklare koja je 1935. počela da radi baš u Beikozu. Ranije je možda bilo i suprotno, jer je Srpska fabrika stakla još od sredine 30-ih godina XX veka u Tursku izvozila velike količine čašica za turski čaj.
Turska geografski pripada delu sveta u kome je u prvom veku naše ere nastala staklarska lula, osnovni alat sa kojim je započet razvoj današnje industrije stakla.
Posle pada zapadnog Rimskog carstva, 476. godine, centar staklarstva je sačuvan tako što je iz Rima premešten u Istanbul (Konstantinopolj), gde je ostao sve do uspona venecijanskog (Murano) staklarstva. Staklarski majstori Konstantinopolja odvođeni su u Veneciju da bi preneli svoja znanja i veštine, što je bilo presudno za izrastanje ostrva Murano u staklarski centar sveta u periodu od 13. do 15. veka.
Posle pada zapadnog Rimskog carstva, 476. godine, centar staklarstva je sačuvan tako što je iz Rima premešten u Istanbul (Konstantinopolj), gde je ostao sve do uspona venecijanskog (Murano) staklarstva. Staklarski majstori Konstantinopolja odvođeni su u Veneciju da bi preneli svoja znanja i veštine, što je bilo presudno za izrastanje ostrva Murano u staklarski centar sveta u periodu od 13. do 15. veka.
Beikoz muzej stakla i kristala je uspešan primer najsavremenije muzeologije koja, štiteći, čuvajući i predstavljajući istorijsko i kulturno nasleđe, podstiče interesovanja za obrazovanje za savremeno staklarsko stvaralaštvo i sveobuhvatniju procenu njegovog kvaliteta.
Beikoz muzeja stakla i kristala raspolaže sa oko 3,000 m2. Smešten je u jednom delu palate iz 19. veka koju je na svom imanju od oko 30 hektara izgradio Abraham-paša, sultanski vezir.
Beikoz muzej stakla i kristala je dobio ime po Beikoz Carskoj fabrici staklenih pločica i kristala (Beykoz Cam ve Billurât Fabrika-i Hümâyûnu’ndan), najvažnijoj staklari Osmanskog carstva, podignutoj u Beikozu 1844. godine. Muzej se nalazi u nekadašnjoj štali palate Abraham-paše koja je u celini istorijski spomenik iz 19. veka.
Restaurirana tokom tri godine, bivša štala je veličanstvena kamena zgrada oblika slova „U“, pogodna za stalnu postavku, različite povremene izložbe i druge muzejske sadržaje. Palata je u nadležnosti Uprave nacionalnih palata koja vodi brigu o bivšim administrativnim i stambenim zgradama sultana.
To su prve turske muzejske palate, nastale 1924. godine kada je ukinut kalifat i sva sultanova imovina preneta u vlasništvo novoformirane Republike Turske.
Glavna uloga Beikoz muzeja stakla i kristala da svetu predstavi stilove izrade i upotrebe stakla u Turskom carstvu koje je trajalo više od 600 godina.
Demet Ćosansel-Karakulukču
Kristalna fontana sa kristalnom baštom iz Staklenog salona istanbulske palate Dolmabahče; deo stalne postavke Beikoz muzeja stakla i kristala u Istanbulu.
Beikoz muzej prikazuje faze razvoja staklarstva u Osmanskom carstvu i periodu koji mu je prethodio, staklene predmete koji su za osmanske palate pravljeni u Evropi, i predmete koje su sultani dobijali na poklon od drugih careva i drugih svetskih vođa. U 12 tematskih celina i muzejskih prostora, izloženo je oko 1,500 eksponata koji su ranije bili u fundusima nacionalnih palata (Topkapi, Dolmabahče, Bejlarbij…) i drugih muzeja širom Turske. Iz palate Dolmabahče (Dolmabahçe), u Beikoz je prenet Stakleni salon (Dolmabahçe Sarayı Camlı Köşk).
Demet Ćosansel-Karakulukču
Drugi eksponati su materijali i alati za proizvodnju stakla koji su korišćeni od 11. veka, zatim staklo anatolskih Seldžuka, Ajubida i Mameluka iz perioda od 11. do 14. veka (staklene uljane lampe i posuđe različitih boja i oblika, poput tanjira iz prve polovine 13. veka sa ispisanom željom zdravlja i napretka sultanu), staklene narukvice iz 14. veka, revzeni – osmanski vitraži, gülabdan – prskalice ružine vode (jedan od prvih proizvoda Carske fabrike staklenih pločica i kristala u Beikozu), ručne bombe od stakla (kao oružje iz 16. i 17. veka), kaligrafisano i slikano ravno staklo – zidne sličice za koje se verovalo da odgone zlo i donose sreću, diplomatski pokloni (npr. ruskog cara Aleksandra Trećeg sultanu Abdulhamidu Drugom), i mnoštvo arhivske građe poput sačuvanih ilustracija i dokumenata.
Dvadeset godina kasnije, Italijan, Saul Modiano, otvorio je Carigradsku fabriku stakla (Fabbrica Vetrame di Constantinople, poznatu i kao Modijanijeva fabrika stakla) koja je kako-tako radila do 1920-ih. Tada je staro staklarstvo Beikoza praktično zamrlo, a 1935. godine je otvorena moderna fabrika stakla – Şişecam (Paşabahçe) – koja stoji i danas
Najveći deo stalne postavke posvećen je staklarstvu samog Beikoza. Ono je tokom vladavine Selima Trećeg, od 1789. godine, počelo da se razvija u naselju Pašabahče (Paşabahçe) i vremenom je postalo reprezent industrijalizacije Osmanskog carstva. Nakon uspostavljanja prvih staklarskih radionica, 1844. otvorena je i prva fabrika – Carska fabrika staklenih pločica i kristala – koja je radila do Rusko-turskog rata 1877. godine.
Demet Ćosansel-Karakulukču
Ponos Beikoz staklarstva je slavujevo oko (Çeşm-i Bülbül) – tradicionalni stil izrade (vaza, tegli, čaša, tanjira…) nastao pod uticajem venecijanske filigrana tehnike. Navodno je sultan Selim Treći (vl. 1789—1807) poslao derviša Mehmeta Dedea u Veneciju, kako bi ovaj naučio već nadaleko poznate venecijanske tehnike.
Kada se vratio, derviš je u Beikozu otvorio staklarsku radionicu i nastavio da razvija filigrana tehniku, što je izrodilo poseban turski stil nazvan slavujevo oko. To je veoma težak stil rada – sasvim tanki štapići stakla u različitim bojama moraju (zagrevanjem na visokoj temperaturi) da se spoje ali tako da se ne stope, a onda se, uvijanjem spojenih štapića, formira konačni oblik predmeta. Mehmet Dede je razvijao i proizvodnju opalnog stakla po kome je tradicionalno Beikoz staklarstvo danas takođe poznato.
Demet je predstavila i onaj deo stalne postavke Beikoz muzeja stakla i kristala u kome se nalaze evropski proizvodi pravljeni po ukusu Osmanske dinastije.
U sultanskim palatama 19. veka, proizvodi venecijanskog Murano staklarstva, francuskog Baccarat-a, čeških staklara poput Moser-a, austrijskih Lobmeyr-a i Lötz-a, engleskog Osler-a, kao i radovi u staklu Ogista i Antonena Doma i Emila Galea, bili su stvar velikog prestiža. Sultani su obilazili Evropu, divili se kristalnom posuđu, lusterima, kandelabrima, i poručivali ono što im se dopadalo. Na mnogim evropskim proizvodima koji su stizali u Istanbul, nalazila se sultanska tugra (ṭuġrā) – specifičan kaligrafski amblem svakog sultana.
Demet Ćosansel-Karakulukču
Po narudžbi sultanske palate, vaze za jednu lalu u Veneciji su pravljene od 16. veka
Pored očekivanih kristalnih, često pozlaćenih i na druge načine bogato ukrašenih čaša, bokala, flaša, parfemskih bočica i lustera iz Evrope, specijalno za sultanske palate pravljeni su i laledani – vaze za samo jednu lalu.
Pre no što su postale popularne širom Evrope, lale su bile simbol prekidanja kulturne izolacije Osmanskog carstva i njegovog kulturnog preporoda.
Demet je pokazala i fotografije drugih neobičnih eksponata – sklopivi paravan od stakla sa tugrom sultana Abdulhamida Drugog (napravljen u Francuskoj u drugoj polovini 19. veka), stakleni klavir iz Pariza, kristalne stolice iz Češke, i kraljevsku kočiju sultana Mahmuda Drugog, ukrašenu ogledalima i raznobojnim staklima (pariskog proizvođača Lareieux).
Nameštaj od stakla i kristala iz sultanskih palata 19. veka sada je u Beikoz muzeju stakla i kristala u Istanbulu
Iako Beikoz nije jedini deo Istanbula poznat po staklarstvu (Topkapi i Tekfur su stariji), Demet kaže da novi i reprezentativni muzej sa carskim staklom čini lokalno stanovništvo veoma ponosnim na svoju prošlost, staklarska znanja i veštine koje su se dugo prenosile s jedne na drugu generaciju.
On posebno ohrabruje i podržava umetnike i zanatlije koji primenjuju tradicionalne tehnike Beikoza (ručno oslikano belo opalno staklo prepoznatljivo po svom crvenkastom odsjaju, slavujevo oko…) zato što oni sada kao očiglednu, zajedničku referencu, imaju muzej koji će staklarstvo Beikoza učiniti poznatim mnogo široj javnosti od stručne i tako širiti tržište za savremeno Beikoz staklo.
Smešten u restauriranoj štali palate koja je istorijski spomenik, Beikoz muzej stakla i kristala je napravljen prema Evropskom okviru za delovanje u području kulturne baštine (2019) i Nove evropske agende za kulturu (2018). Ta dva plana uneta su i u temelje Novog evropskog Bauhausa, pa Beikoz muzej već promoviše neke od osnovnih vrednosti tog novog evropskog pokreta.
Fotografije: Ustupljene ljubaznišću Beykoz Glass Museum, Istanbul
(2021) Beykoz Glass Museum awaits visitors, Hürriyet Daily News.
Karabulut, B. (2021) Beykoz Glass Museum, Bizyineyollarda.
TRT World (2021) Istanbul’s Beykoz Glass and Crystal Museum dazzles with grace.
Bellamysworld (2022) Discover the Secret Behind Opaline Glass & Beykoz Opaline.
Longvort, F. (2002), Stvaranje Istočne Evrope, Beograd: Klio, 272.
Küçükerman, O. (1999) A 500 Years’ Heritage In İstanbul the Turkish glass industry and sisecam, Istanbul: Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş. publication.
Prezentacija Demet Ćosansel-Karakulukču (Demet Çoşansel-Karakullukçu) iz Beikoz muzeja stakla i kristala na forumu Creative Glass: New Paradigm of Creative Economy, 16. novembra 2022.
Inal, V. (2011) The Eighteenth and Nineteenth Century Ottoman Attempts to Catch Up with Europe, Middle Eastern Studies, 47.